Fransız filozof Michel Foucault, 15 Ekim 1926’da Poitiers’de doğdu. Babası,
oğlunun kendi kariyerini takip etmesini isteyen bir cerrahtı. Foucault,
Saint-Stanislas Okulunu bitirdikten sonra, saygın bir okul olan Paris’teki 4.
Henry Lisesi’ne girdi. 1946’da, daha önce sınavlarında başarısız olduğu École
Normale Supérieure’e kabul
edilen dördüncü öğrenciydi. Okul yıllarında eşcinselliğini keşfetti.
1948’de felsefe diplomasını, 1950’de psikoloji diplomasını aldı ve 1952’de
psikopatoloji diplomasıyla ödüllendirildi.
1950’de girdiği Komünist Partisi’nden, 1952’de ayrıldı. Bir süre hastanelerde
psikolog olarak çalıştı
53 ‘te ecole normale’de felsefe asistanı oldu ve psikoloji eğitimine devam
etti.
İlk kitabı Marksist bir bakış açısıyla 1954’te yayımlanan “Akıl Hastalığı ve
Kişilik” (Maladie mentale et personnalité)’tir.
1954’ten itibaren dört yıl İsveç’te Uppsala Üniversitesi’nde doktora tezini
yazdı. Zamanın Uppsala Üniversitesinin pozitivist damarı Foucault'un tezini
bilimsel bulmayıp, kabul
etmedi. Birer yıl da Varşova ve Hamburg Üniversitelerinde Fransızca öğretti.
1960’da Fransaya Clermont-Ferrard Üniversitesine Felsefe bölüm başkanı olarak
döndü. 61’de "Deliliğin Tarihi" kitabındaki teziyle doktorayla
ödüllendirildi. (bu kitapta deliliği bir olgu olarak değil, yargı olarak ele
alan Foucault, deliliğin klasik çağı adını verdiği 17. 18. yy’dan başlayarak
Ortaçağ’da cüzamın aldığı toplumsal dışlanmışlık rolünü üstlenmek zorunda
kalışını ele alır. )
Ve bu üniversitede felsefe bölümünün başına geçti. Bir yıl sonra 1962’de
“Kliniğin Doğuşu” ( naissance de la clinique) adlı eserini yayımladı. Aynı yıl
(1960) Foucault, kendinden on yaş küçük olan felsefe öğrencisi Daniel Defert’la
tanıştı. Defert’ın politik aktivizmi çalışmalarında ona yol gösterdi. Foucault,
Defert’la aralarındaki ilişki için çok sonraları bunun zaman zaman da aşka
benzeyen uzun soluklu bir tutku ilişkisi olduğunu söyledi.
Foucault’nun dördüncü eseri "Kelimeler ve Şeyler" (Les Mots et les
choses) 1966’da yayınlanan karşılaştırmalı bir ekonomi, doğa ve dil bilimleri
çalışmasıydı. Çok satan bu kitap Foucault’nun adının tanınmasında büyük rol
oynadı.
Kelimeler ve Şeyler’de Foucault, söylemsel bir inşa olarak insanın doğuşunu göz
önüne serer. İnsan bilimleri olarak felsefenin nesnesi insan, klasik temsil
alanı çözülüp dağıldığı ve insan varlığının ilk kez yalnızca dünya karşısında
mesafeli durarak tasarımlayan özne olmaktan çıkıp, aynı zamanda yaşama, emek
sarfetme ve konuşma kapasiteleri çevresinde incelenebilecek erekli ve tarihsel
olarak belirlenmiş bir varlık haline gelir. Modern bilimsel araştırmanın
nesnesi haline geldiği zamanda boy gösterir. Yeni bir zamansallık ve ereklilik
alanına gömülmüş olan öznenin bilgi üzerinde egemen durma statüsü tehdit
altında kalır ama aşkınsal biçim altında yeniden oluşturulmasından ötürü
hükümranlığı muhafaza edilir.
Bu kitabında Foucault, insanın ölümünü ilan eden ve felsefeyle insan bilimlerindeki tüm
hümanist geleneği karşısına alarak özellikle Sartre ve Komünist Parti’ye yakın
entelektüellerin saldırısına uğrar.
1966-1968 arasında Defert’la birlikte Tunus’a gitti ve birlikte tekrar Paris’e
döndüler. Foucault, Vicennes’deki Paris-VIII Üniversitesi’nde Felsefe bölüm
başkanı oldu, Defert da sosyoloji bölümünde ders vermeye başladı. 1968 öğrenci
hareketinden oldukça etkilendiler.
1969’da “Kelimeler ve Şeyler"de kullandığı yöntemin açıklama denemesi olan
“Bilginin Arkeolojisi"’ni (Archéologie du savoir) yayınladı. Bilginin
Arkeolojisi’nde bilgilerin evrimini tarih boyunca birbirini izleyen ve her biri
farklı bir bilim-kuramsal bir alan olan insan bilgisinin farklı
katmanlaşmalarını göz önüne sererek açıklar.
1970’de en önemli araştırma enstitülerinden biri olan Fransa Koleji’nde kendisi
için kurulan “Düşünce Sistemleri Tarihi” profesörü olarak seçildi. Aynı yıl
Foucault başka aydınlarla beraber Hapishane Bilgilendirme Grubu’nu (The Prison
Information Group) kurdu.
1975’te belki de en etkili kitabı olan "Hapishanenin Doğuşu"’nu (La
Naissance de la Prison) yayınladı. İktidar ilişkileri, teknikleri, stratejileri
ve taktiklerinin; yeni modern batı toplumlarında öznelliği kurma biçimlerinin
analizini yaptığı bu kitap olağanüstü bir ilgi gördü. Hapishanenin Doğuşu’nda
18. yy’da hapishanenin nasıl ortaya çıktığını inceler.
Ömrünün kalan yıllarında kendini "Cinselliğin Tarihi" (Histoire de la
sexualité) çalışmasına adadı. 1976’da ilk cildini yayınladı, çalışmasını tam
bitirememiş olsa da ikinci ve üçüncü ciltler 1984’teki ölümünden hemen sonra
yayınlandı. Cinselliğin bastırılmadığını, tam tersine, modern biyo-iktidar
tarafından üretilip; bedene nüfuz etmek için bireylere dayatıldığını söylediği
bu kitap, Freud’dan Marcuse’a kadar uzanan ve insanın hakikatini ve özgürlüğünü
arzuların özgürleşmesinde bulan kuramın ağır bir eleştirisiydi. Özgürleşmenin
yerine alternatif olarak kendini yaratmayı ve arzunun özgürleşmesi yerine zevki
yoğunlaştırmayı öne çıkaran bakış açısını bu son kitabının ardından geliştirdi.
Söylemin Düzeni adlı kitabında iktidar kavramını ele alır ve iktidarı sahip
olunan bir hak yada baskı yapabilme gücü değil, üretken, çok odaklı ve pozitif
bir oluşum olarak tanımlar. Foucault’ya göre her bilgi iktidar üretici, her
iktidar bilgi kurucu, bilimsel niteliği gereği tarihsel ve iktidar
oluşturucudur.
Bu Bir Pipo Değildir kitabında ise resimle söz arasındaki farkı belirtir.
Görünen şeylerle söylenen şeylerin benzer olmakla birlikte aynı olmadığı,
aralarındaki farkı ve anlamın zorluğu üzerinde durur.
--------
Kaç yaşamı vardır entelektüelin? Kaç gölgesi? Kaç sureti? 'Kendisini hiçbir
zaman evinde hissedemeyen bir sürgün, bir yabancı'nın kendine ait bir yaşam var
mıdır sahiden? 'İtham eden', 'işi kriz üretmek olan', 'onu ilgilendirmeyen
işlere karışan', 'aklını kullanmayı meslek edinmiş', 'kentlerin çocuğu olan' ve
Cemil Meriç'in deyişiyle ayırıcı vasfı 'tenkit' olan entelektüel…
Foucault şöhreti sevmeyen bir adam.
Foucault Fransa’da yazarlara bir yıl boyunca kitaplarını imzasız
yayınlamalarını önermiştir. Yine entelektüellerin konumu, kültür ve felsefe
konulu bir söyleşi talebini kimliğinin gizli tutulması şartıyla kabul etmiştir. Bunun
sebebi yine kendi ifadesiyle söylediklerinin tanınmadığı dönemdeki dinlenme
şansına duyduğu özlemdir. O zamanlar söylediklerinin olası okurlarla buluşacağı
noktaların önceden belirlenmemiş olduğunu söyler. O, okurların kitapları
önyargısız ve ideolojik saplantılardan arınmış bir şekilde okumalarını
düşlemektedir. Kitaplar ne yazarları için okunmalı ne de onlar yüzünden
okunmaktan vazgeçilmeli.
==Foucault
El attığı her alanda öncelikle yerleşik bakış açılarını ve yöntemleri
sorgulayan Foucault, bu tutumuyla öncelikle düşüncenin kendisi üzerinde
düşünmesi ve kendini dönüştürmesinin önemini hatırlatmış ve bu anlamda düşünce
tarihine radikal anlamda yön veren dönüm noktalarından biri olmuştur. Bizim
"normal", "sıradan", "gündelik" olarak kabul ettiğimiz bir dizi
kavram ve kurumu yeniden alıp, tam da bizim sandığımız gibi olmadıklarını
göstermek. Ne olduklarını söyleyip söylemediği tartışılır. Bu konuda eleştiriye
de uğramaktadır lakin ne olmadıklarını sıralıyor…
Cezalandırma, cinsellik, iyileştirme ve akıllılaştırma Biz bu dört temel
kavramı kabul ediyoruz; bazı insanlar delirir, onları ya kapatmak ya da
akıllarını başlarına getirmek gerekir; bazı insanlar hastadır, onları yatırıp
iyileştirmek gerekir; bazı insanlar suçludur, onları ya suçlu olmaktan
çıkartmak ya da en azından topluma zarar veremeyecek bir yere kapatmak gerekir
ve cinsellik diye bir şey vardır, bu bizim hayatımızda çok önemli bir yere
sahiptir, fakat bunu belli kurallara bağlayarak yaşamak durumundayız, onun
üzerine belli sınırlar koymak zorundayız, bu da doğal bir şeydir...
Dolayısıyla, "içinde yaşadığımız toplumun kuralları neyse onların
bazılarını eleştirsek bile kabul
etmek zorundayız" rahatlığını bizim elimizden alıyor Foucault.
"Hapishane mi? O ne?" diye sorguluyor bir kere.
Peki buradan şu mu çıkar o zaman: "Kahrolsun hastane, kahrolsun hapishane,
delileri serbest bırakalım, hastalar kendi başlarının çarelerine baksınlar,
katiller de ortada gezsinler." Hayır. Foucault ben "Hapishaneler
kapatılsın, seri katilleri dışarı salalım, akıl hastanelerini kapatalım,
şizofrenleri bırakalım... vb demedim" diyor, ben Batı'nın epistemolojik
tarihini yaparken, Batı'da birtakım söylemler hangi nedenlere, hangi ihtiyaçlara
cevap vermek için ortaya çıktı ve bu söylemlerin çıkışı için gerekli kurumlar
nasıl ortaya çıktı, bu kurumlarla bu söylemler birbirlerini nasıl beslediler
gibi sorular bağlamında bir tarihsel epistemoloji yapıyordum. Bu, zorunlu
olarak bahsettiğim kurumların işlevlerini iptal eden bir tavır değildir" diyor.
Bütün çalışmalarını modernitenin bireyler üstündeki etkisi ve getirdiği yeni
güç ilişkileri üstüne kurdu.
Bence bir şey olmaya çalışmak yerine, olduğumuz şeyden kurtulmalıyız. Bir kitap
yazmaya başladığınızda sonunda ne söyleyeceğinizi bilseniz, onu yazmaya cesaret
edebileceğinize inanıyor musunuz? Oyun, ancak nasıl biteceği bilinmiyorsa
zahmete değer. Benim alanım düşünce tarihidir.
Eğer Foucault’un felsefe geleneğinde bir yeri varsa bu Kant’ın eleştirel geleneğidir
ve yapmaya çalıştığı şey Düşüncenin Eleştirel Tarihi olarak adlandırılabilir.
Kısacası, düşüncenin eleştirel tarihi ne hakikatin elde edilmesinin ne de
gizlenmesinin tarihidir: hakikat oyunlarının ortaya çıkışının tarihidir:
“doğru-söylemelerin” tarihidir
Kendisini sık sık bir “tanı uzmanı”; çalışmalarını da ebedi gerçeklerin
taşıyıcısından ziyade “şu anın bir tanısı” olarak tanımlıyordu. ‘Tanı’ metaforu
kendisinin de kabul
ettiği gibi nietzsche’den alınmıştı.
Foucault toplum içerisindeki rolünü, “insanlara, kendilerini hissettiklerinden
daha özgür olduklarını, insanların bir hakikat, bir kanıt olarak kabul ettiği tarihin
belirli bir anında oluşturulmuş olan bazı temaların ve sözde kanıtların aslında
eleştirilebileceğini göstermek” olarak vurgulamıştır.
Foucault’un bütün eylemlerinde karşımıza çıkan ana tema, nerden gelirse gelsin
tahakküm biçimi almış veya almaya eyilimli tüm iktidar ilişkilerine karşı
verilen yerel mücadele biçimidir.
Kuramının pratik için bir yol gösterici değil, yeri geldiğinde işe
yarayabilecek bir alet kutusu olduğu üzerinde de ısrar eder.
Bedenin tarihini yazar. Tarihçilere duyguların, davranışların ve bedenin de
tarihinin yazılabileceğini göstermiştir.
Benim amacım hiçbir teolojinin peşinen etkisiz hale getiremeyeceği bir
kesintililik içinde tarihi incelemek; hiçbir aşkın yapının kendisine özne
biçimini dayatamayacağı bir anonimlik içinde tarihin açılımına olanak sağlamak,
tarihi hiçbir biçimde başlangıç noktasında dönme umudu vermeyecek bir
geçiciliğe kavuşturmaktı.
“Benim yaptığım tarih bir sorunsallaştırmalar tarihidir” diyerek tarihi
kullandığı tüm çalışmalarını özetler.
İktidar
Foucault çalışmalarında Delilik ve psikiyatri, suç ve ceza incelemesi
aracılığıyla bazı başkalarını dışlayarak kendimizi nasıl dolaylı olarak
kurduğumuzu göstermeye çalıştım. Bizimki gibi bir toplumda rol oynayan iktidar
ilişkileri nelerdir? Delilik üzerinde aklın iktidarı; doktorların hastalar
üzerindeki iktidarı, hukuksal aygıtın suçlular üzerindeki iktidarı, bireylerin
cinselliği üzerindeki iktidar.
İktidar sadece uygulandığında var olan bir şeydir, bir ilişkidir, Foucault
iktidarı, merkezi, dışsal ve negatif bir yapı olarak tanımlayan kuramlardan
farklı olarak; iktidarın, merkezi ve tektip değil, kılcal damarlarla topluma
nüfuz eden, dışlayan
değil içine alan, negatif değil pozitif mekanizmalar yoluyla işlediğini
gösterir. Klasik anlamda iktidar teorisi iktidarı tek tek herkesin sahip
olduğu, alınıp verilebilen, uygulanmadığı zaman da bir şekilde bir kenarda
duran bir şey olarak görür. Klasik teori bu ontolojik ön kabul üzerinde temellenmiş bir teoridir.
Foucaolt’ta ise iktidar artık şuradaki adamlar olmaktan çıktı. Bu ilişkiler
ağının aldığı bazı kristalleşme biçimleri de vardır. Devlet bunlardan bir
tanesi, sınıf da öyle.
Aslında Özgürlüğümüzün kısıtlandığını fark ettiğimiz her alanda bir iktidar
ilişkisi mevcuttur diyebiliriz. Foucault’nun, iktidarın her yerde olması
düşüncesini, Marksist kuram’dan daha çok Nietzsche’den etkilenerek
oluşturulduğu düşünülebilir. Şöyle ki, “Marksist düşüncede iktidar olumsuz
durum olarak görülürken (hegemonya, hileli yönlendirme- manipülasyon - gibi)
Nietzsche’de olumsuz bir durum olduğu kadar olumlu durumlar da yaratır.”
İktidarın yayılmış ve vazgeçilemez olması nedeni ile insanlar, iktidarın
belirlemiş olduğu kalıpsal davranışların dışına çıkmaktan çekinirler. Belirli
bir baskı ve zorlamanın altında yaşamaktadırlar ki, Nietzsche’ye göre bu
insanlar, sürü ahlakından ayrı bir şekilde yaşamayı başaramamış insanlardır ve
yitip gitmeleri gerekir. Yani bu insanların değeri yoktur. İşte bu noktada
Foucault, “Marksistler gibi kurbanların yanında yer alır ki, bu son derece
Nietzsche’ci olmayan bir tutum demektir. Foucault, Marx’ın düşündüğü gibi,
iktidarın belirli sınıfların elinde olmadığını düşünür.
İktidar ilişkilerinin nereden kaynaklandığı sorusuna Foucault, Nietzsche'de
olduğu gibi, güç ilişkileri cevabını verecektir. Güçlü olan, söylemi belirleme
gücüne sahip olandır ve geçerli söylem toplumda dinamik bir halde bulunan
söylemdir. Bununla beraber iktidar, istediği kadar belirli davranışsal ve
söylemsel alanları kontrol altına almaya çalışsın, onca kişinin istemleri ve
eylemlerinin tek bir noktada birleşmesi imkânsızdır. Bu nedenle de her zaman
toplum içerisinde belirli direnme odakları bulunmaktadır. Bu direnme
odaklarının yeterince güçlenmesi ile belirli bir güç ilişkisi oluşmakta ve yeni
bir kutup belirmektedir. Potansiyel bir reddetme ya da başkaldırma olmadan
iktidar olmaz
İktidar oyununda, iktidarın karşıtı bir söylemde bulunduğunuzu düşünüyor
olabilirsiniz ancak iktidara ötekini vermek bağlamında iktidara hizmet
etmektesiniz. Bu da iktidara hapis edilecek, ıslah edilecekleri bir tepsi
içinde sunmak anlamına gelmektedir. İktidar ilişkileri, az ya da çok direnmenin
iktidarı kışkırtması yoluyla süreklilik kazanır, iktidar direnmesiz, direnme
iktidarsız olamaz. Farklı olarak (anormal) görülen bazı özneler iktidarın
baskıcı yönünü sergilemesine sebeptir, çünkü iktidara karşı durmak onu
desteklemektir, ona istediği öteki'yi vermektir.
İktidar mekanizmaları, hiçbir zaman tek tip bir birey yaratmak istememektedir.
Aslında yaratmak istediği birey tipi, onun istediği zamanlarda istediği kılıfa
sokabildiği tepkisiz birey tipidir. Böylelikle değişen zaman ve değerlere göre
kendi varlığını sürekli kılabilecektir. Aslında zamanla üretilen bu değerler,
mikro iktidarlardan kaynaklanıp, makro iktidarları belirlemektedir.
İktidar konusundan bahsedilirken iktidar-tahakküm farkını vurgulamak da önemli.
İktidar, tarafların, iki tane eylem kümesinin, karşılıklı olarak birbirlerini
yönlendirmesi, yapılandırması anlamına geliyor. Tahakküme dönüştüğü zaman ise
olumsuzlaşıyor. Eğer
iktidar ilişkisine giren taraflardan biri, ötekinin önündeki eylem alanını
aşırı derecede daraltır ve ona hareket alanı bırakmazsa burada tahakküm vardır.
Köle intihar edebildiği sürece aradaki ilişki iktidar ilişkisidir tahakküm
değil.
Foucault’nun düşünsel zemininde iktidar kavramının yeri genel olarak
incelenirken karşılaşılan en önemli zorluklardan birisi, iktidarla ilgili üç
farklı aşama olmasıdır. 1960’lı yıllara karşılık gelen ilk dönemindeki
Deliliğin Tarihi adlı çalışmasına bakıldığında Foucault, iktidara baskıcı bir
görev yüklemiş ve iktidar uygulamalarına olumsuz yaklaşmıştır. İktidarın işlevi
ona göre; toplumda anormal olarak adlandırılabilecek olan kişileri, toplumdan
tecrit etme, dışlama, kapatma ve normalleştirmeye çalışmaktır. Bu yüzden
toplumdaki çeşitlilikten uzak bir yapıya sahip olan, iktidar anlayışına itaat,
insan için uygun olmayan, insanın değerini azaltan bir tutumdur.
Ancak 1970’li yıllara gelince Foucault, yazılarında iktidar uygulamalarının
tamamen olumsuz olduğu düşüncesinden uzaklaşmakta ve iktidarın olumlu yanları
olduğunu da ileri sürmektedir. Ona göre; “İnsanların denetlenmeleri ve
kullanılmaları için ayrıntının titiz bir şekilde gözleme alınması ve aynı anda
bu küçük şeylerin siyasal olarak hesaba katılmaları; kendileriyle birlikte bir
teknikler bütününü koskoca bir usuller ve bilgi, tasvir, reçete ve veri
corpus’unu (külliyat) taşıyarak klasik dönem boyunca yükselmişlerdir.” İnsanın
iktidar karşısında bugünkü güçsüzlüğü sırf bu iktidar tekniklerin gelişimi ile
olurken, bu teknikler diğer yandan da düzeni sağlamaktadır. Foucault'nun ikinci
dönem (1970’li yıllar) eserlerinden biri olan Hapishanenin Doğuşu, iktidarın,
bedenleri itaat altına almasının yanında üretken bir yanının da olduğunu bize
gösterir. İktidar, suçlunun bedenini, dolayısıyla iktidara karşıt olanı yok
etmek yerine onları üreten olmakta ve kimlik çeşitliliği yaratmaktadır.
Foucault’nun son dönem yazılarında ise, artık iktidarın ilkel bir kontrol
biçimi olmaktan uzak, yalnızca dışlayan, tecrit eden özelliğinden çok, bedeni kontrol etme
amaçlı kendini ilerleten, yenilikler yapan, teknolojiler üreten bir yapıya
kavuştuğunu düşünmeye başlamıştır.
“İktidar her yerde hazır ve nazırdır: ama bu her şeyi yenilmez birliğin çatısı
altında kümeleştirme ayrıcalığına sahip olduğundan değil, her an, her noktada
daha doğrusu bir noktayla bir başka nokta arasındaki her ilişkide kendini
ürettiğindendir. İktidar her yerdedir, her şeyi kapsadığından değil her yerden
geldiğinden dolayı her yerdedir.”
“Yeni iktidar biçimlerine yeni direnme biçimleri yeni öznellikler
gerekmektedir.” Eğer
her iktidar biçimine bir direnme odağı oluşuyorsa, iktidar varlığını sürekli
kılmak için, bu direnme biçimlerine karşılık cezalandırma sanatını
geliştirmektedir.
İktidarın tüm bu olumsuz görüntüsüne rağmen bilinmektedir ki, insanlar bu tarz
uzlaşmaları yapmaktadırlar, bunun nedeni ise, kendilerini daha güçlülerden
koruma isteğidir
İktidar uygulamalarının meşru olarak görülmesinin ve insanlar arasında
antlaşmalara varılmasının nedenlerinden biri de, birlikte yaşama zorunluluğudur
İktidar-beden:
Bedeni yok etmek, iktidara bir şey kazandırmazken, bedeni kullanmak onun gücünü
artırmaktadır. Bu yüzden iktidar, bedeni bir meta haline dönüştürerek onu
kullanmayı tercih eder. Foucault Ders Özetleri eserinde, modern dönemlerde
iktidarın bu meta devri ile gerçekleştiğini ve her bireyin sahip olduğu meta’yı
başkasına devri ile sözleşme yoluyla iktidarı oluşturduğunu anlatır. Çünkü
kontrol ve üretim sistemi bunu gerektirmektedir.
Bedene hakim olma, beden bilinci, ancak iktidarın bedeni kuşatmasıyla elde
edilebilmiştir: jimnastik, idmanlar, kas geliştirme çıplaklık, güzel bedenin
yüceltilmesi. Tüm bunlar, çocukların askerlerin bedeni üzerinde iktidarın
uyguladığı kararlı, inatçı, titiz bir çalışmayla insanı kendi bedenini
arzulamaya götüren hattadır. Ancak, iktidar bu etkiyi yaratır yaratmaz, bizzat
iktidarın bu kazanımlarıyla aynı hatta, iktidara karşı bedenin talep edilmesi,
ekonomiye karşı sağlığın talep edilmesi, cinselliğin, evliliğin, erdemin ahlaki
normlarına karşı zevkin talep edilmesi kaçınılmaz olarak ortaya çıkar.
İktidarın güçlenmesine neden olan şey, aynı anda, saldırıya uğramasının da
nedeni olur… İktidar bedenin içinde mesafe kat etmiştir, yine bedenin içinde
saldırıya uğramış bulur kendini
Cezalandırma ve normalleştirme görevini üstlenen iktidar nedir, nerededir ve
iktidara sahip olanlar kimlerdir? Bu soru neredeyse bütün düşünürler tarafından
araştırılmakta ve çeşitli cevaplar verilmektedir. Ancak iktidar olgusunun çok
boyutluluğu, bu tanımların hiçbirisinin tam olarak bir cevap niteliği
taşımamasının nedeni olarak görülebilir. Bir iktidar tanımı olarak;
“İktidar: Bir bilinçli nesneleştirme sürecidir. Dolayısıyla doğa durumunda
iktidar yoktur. Yani bir hayvanın ya da bir akıl hastasının iktidar kurması söz
konusu olmaz. Bu öğelerin insanı bir eyleme zorlaması ve buna bağlı olarak
gösterilen direniş, bu nedenle politik bir süreç değil; tipik bir doğayla mücadele
sürecidir. Kendinden daha basit varlıkları nesneleştirme hakkını kendinde gören
bir kısım insan ise, bu işi daha ileri götürüp türdeşleri arasında da benzer
ayırıma giderek ‘daha basit ve daha güçsüz’ olarak nitelediği insanları da
nesneleştirme hakkını kendinde görmüştür, görmektedir.
Biyo-iktidar
Olumsuz, sınırlayıcı olan ve hükümranın öldürmek ya da yaşama hakkı verirdi.
Hükümranın yaşam üzerindeki etkisi yalnızca öldürebildiği andan itibaren
kullanılabilir. Yeni iktidar biçimi olumlu, üretken ve yaşamın desteklenmesine
yöneliktir. Burada hükümdar yaşatır ya da ölme hakkı verir. Bu yeni iktidar
teknikleri ve mekanizmalarına biyo-iktidar adını verir.
Biyo-iktidar iki ana biçimde gelişmiştir: insan bedenine bir makine gibi
yaklaşan birinci biçimi disiplinci bir iktidardır. Amacı bedeni disipline
etmek, yeteneklerini geliştirmek ve ekonomik denetim sistemleriyle
bütünleştirmektir. İkinci biçimiyse insan bedenine doğal bir tür olarak
yaklaşır ve nüfusu düzenleyici bir denetim üzerinde yoğunlaşır. Biyo-iktidar
kapitalizmin gelişmesinde olmazsa olmaz bir unsur, olmazsa olmaz bir koşuldur.
Foucault’a göre batı toplumlarında beden bir iktidar ilişkileri ağında yer alır
çünkü üretim biçimi gereği beden, emek gücüne dönüştürülmeli ve üretim gücü
olarak kullanılmalıdır.
Biyo-iktidar, hükümetlerin; sağlık hizmetleri, iskan, şehir planlamacılığı,
sosyal hizmetler, eğitim vb alanlarda hem sorunun hem çözümün bir parçası olan
sosyal teknolojiler kullanılarak, insan nüfusunun gereksinimleriyle ilgilenme
zorunluluğunun fark edilmesinden doğan tüm stratejilere gönderme yapar.
Foucault onu sık sık canlının hükümeti olarak düşünür. Canlının hükümeti daima
bir nüfus üzerindeki güç hakkındadır. İstatikçiler ve ekonomistler tarafından
toplanan bir nüfusun bilgisi, güç bilgisinin bir biçimidir ve görünüşe göre
daha iyi iskan koşulları sağlama, hümanizm gibi hareketler sosyal güç
istencinin bir ifadesidir.
Yerleşen yeni teknoloji insanların çokluğuyla ilgilenir. Demek ki ilk olarak,
bireyselleştirme yöntemiyle beden üzerinde iktidar kurulmasının ardından,
bireyselleştirici olmayan ama beden-insan yönünde değil, tür-insan yolunda
gerçekleşen, bir anlamda yığınlaştırıcı olan ikinci türde bir iktidar kuruluşu
var.
Biyo-iktidar canlı insan varlıklarıyla onların çevresi ile olan ilişkilerinin
dikkate alınmasıdır; örneğin bataklıklar gibi sorunlar. Emeklilik, sigorta gibi
konuları önemser.
Bu değişiklik ölüm ritüelinde de kendisini gösterir. Bugünkü iktidara göre ise
ölüm dıştadır: ölüm iktidarın tasarruflarının dışına düşendir. İktidar kendisi
dışana çıkan hiçbir şeyi kabul
etmeği için ölümü de mümkün olduğunca sessiz ve görünmez kılmak ister ve onun
üzerinde iktidar yalnızca genel olarak istatistiksel olarak söz konusu
olacaktır.
==Bilgi
Foucault’a göre her bilgi, tarihsel ve iktidar oluşturucudur.
İktidarın olumlu birkaç yönünden birisi de bilgi üretmesidir. “iktidarın,
doğrunun özgür oluşumuna engel olduğu” biçimindeki geleneksel liberal görüşü
reddeden Foucault’ya göre, iktidar bilginin üretimi için zorunludur ve bütün
toplumsal ilişkilerin doğasından ileri gelen temel bir özelliktir. İktidarla
bilginin dolaysız olarak birbirlerini içerdiğini; ne eş güdümlü bir bilgi alanı
olmaksızın herhangi bir iktidar ilişkisinin var olabileceğini, ne de iktidar
ilişkileri var saymayan ve oluşturmayan bir bilgi alanının var olabileceğini kabul etmemiz gerektiğini
söyler.
Ancak iktidar, bilime kaynak sağlarken ürettiği bilgilerin kendi işine
yaramasını gözetir. İktidarın işine yaramayan bilgi, sistem için zararlı
olabilecek olduğundan varlığı da tehlikelidir, iktidarın desteklediği ve
üretilen bilgilere bakılığında onun izlerini taşıdığı açık bir şekilde
görülebilir.
Bilimin üretmiş olduğu bilgi, Foucault’nun doğruluk oyunları dediği oyuna, daha
çok kavram ve araç sağlamakta iktidara yardımcı olmaktadır. Doğru, yanlış,
normal olan, normal olmayan ayrımı, doğruluk ve söylemin değerlendirilmesi ile
mümkün olmaktadır. İktidar ise bu oyun sayesinde bireyleri
normalleştirmektedir.
Parhesia- veridiction bu sorunsallaştırma süreci hem belli birtakım söylemsel
olmayan pratikleri, yani kurumlar ve o kurumlar içinde gerçekleşen fiili
birtakım pratikleri; hem de söylemsel pratikleri, yani bilimsel söylemler ve
teorileri kapsayan bir bütün. Bu bütün içinde ortaya davranış biçimlerine dair
birtakım önermeler çıkmaya başlıyor. Bu önermelerin iddiası bizim varlığımız
hakkında hakikati söylüyor olmak. Foucault da buna veridiction diyor.
Veridiction'un Latince kökenine geri gidersek eğer, anlamı 'hakikati söylemek.' Neyin
hakikati? Bizim bedenimizle yaptığımız şeylerin veya davranış biçimlerinin
hakikatini söylemek.
Bu hakikat, böyle bir sorunsallaştırma ilk defa modernite ile olan bir şey
değil elbette. İnsanın davranış biçimleri geçmişte dini söylemle, ahlaki
söylemle veya başka birtakım söylemlerle eklemlendirildiğinde, hukukla
eklemlendirildiğinde mesela, yine ortaya birtakım önermeler çıkıyor. Ama bu
önermeler bilimsel olma iddiasında olan önermeler değil, otoritelerini bambaşka
bir kaynaktan alıyorlar.
Bilginin arkeolojisindeki Arkeolojik çözümleme ise, bilim ile bilginin arasında
nasıl içkin bir bağ olduğunu, birbirlerinin nasıl elemanı olabildiklerini ve
nasıl bir işlev gördüklerini kesin olarak gösterme görevindedir
==Delilik
Deliliğin Tarihi kitabında, delilik denilen o davranış biçiminin sorunsallaştırılıp
akıl hastalığı adı altında bir öznel deneyime dönüştürülme süreci çerçevesinde
deliliğin tarihini yaparken, bütün bu süreci argümante etmek, desteklemek ve
savunmak için nasıl sürekli olarak bir çalışma etiği ilkesinin kullanıldığını
gösteriyor. Batı'nın psikiyatri tarihine baktığımızda, "Onun da hakkı
vardır insan gibi yaşamaya" gibi argümanlardan daha ziyade, en azından
hastanın kendisini tedavi olmaya ikna ederken sürekli olarak hem Hıristiyan
ahlakından hem de seküler ahlaktan beslenen, bir çalışma etiği, "mutlaka
üretime katılmak gerekir vb" tarzında bir argümantasyon var.
Ona göre delilik ancak toplum içerisinde var olur çünkü mantık yokluğunun
yapısını belirleyerek bunu yaratan, toplum ve onun kurallarıdır.
Modern çağlara kadar toplum içinde hayata katılan bu insanlar ne oldu da
kapatılmaları ihtiyacı hissedildi.
Eğer siz bir
toplumu, o toplumun çoğunluğunu belli birtakım davranış biçiminin hastalık
olduğuna ve tedavi gerektirdiğine inandırabilirseniz, o zaman o insanlar o
davranış biçiminden; sırf kendilerini hasta olarak görmek, kendilerine bu
hastalığı yakıştırmak istemediklerinden, feragat edebilirler. Bunu yapmanın en
iyi yöntemi de o davranış biçiminin bir hastalık olduğunu bilimsel bir tespit
olarak söylemek ve insanları buna inandırmak. Tabii ki oraya kapatılan insan,
rejime muhalif olan insan buna inanmayabilir, ama onu zaten oraya kapattınız
artık; önemli olan oraya kapatılmamış insanların bunun bir hastalık olduğuna
inandırılmasıdır.
Cinsellik
Foucault’a göre cinsellik ne doğal bir özellik ne de insan hayatına ait bir
olgudur. Cinsellik kurgulanmış bir deneyim kategorisidir ve biyolojik değil,
tarihsel, toplumsal ve kültürel kökenlere sahiptir.
Antik çağda kendini denetlemenin bir ölçütüdür. Ortaçağda itiraf mekanizmasıyla
ön plana çıkmıştır, 18. yy’da yönetilebilecek bir değer, üreme ve nüfusu
arttırma gözüyle bakılan bir durum ve son olarak 19. ve 20. yy’da ise biyoloji,
tıp, psikoloji üzerine kurulmuş bilgi ve güç sistemlerinin bir parçası olmuştur.
Bir cinsel kimliğe sahip olmaları gerektiği düşüncesine kapılan insanlar,
hayatları boyunca bu cinsiyet rolüne göre de davranmaya çalışmaktadır. Erkek
olarak doğmuş bir bebeğin giyeceği kıyafetler, oynayacağı oyuncaklar toplum örf
ve adetleri tarafından belirlenmiş ve erkek olarak yetiştirilmesine
başlanmıştır. Erkek çocuk, pembe giyerse eşcinsel olur gibi sapkın
düşüncelerle, bu davranışta bulunan insanlar, kendilerini yeniden sorgulayıp bu
kimliklerden birine girmeleri konusunda yönlendirilmektedir. Aynı durum diğer
kimlikler ile de ilgilidir.
İnsanların kendilerini belirli bir kimliğe, belirli bir cinsel kimliğe dâhil
olduklarını düşündürten en önemli etken; toplumda kimlik çeşitliliği yaratan,
cinsiyet ayrımını ortaya koyan, söylemlerdir ve bu söylemleri kontrol eden de iktidar
mekanizmalarıdır.
Foucault’nun düşüncesinde, insanların sabit ve kalıplaşmış değerlere dayanan
kimliklere sahip olmaları, insanlarda var olan özgürlük düşüncesini büyük
ölçüde kısırlaştırmaktadır. İnsan: bir anlamda deneyimleri sonucunda kurulan
bir varlıktır.
Cinselliğin sorunsallaştırması, sapkın davranışlar olarak görülen davranış
biçimleri, belirli bilgi ve iktidar alanlarının bir doğruluk oyununa sokulması
ile yani cinselliğin bir etik alan haline getirilerek, cinsel sapkınlık
hakkında belli doğruluklar ortaya konulması (üçüncü tür kavramı –biseksüeller,
homoseksüeller- ve benzeri.) anlamına gelmektedir.
==Kenar cinsler
Foucault “eşcinsellik kategorisinin aslında 1870’ler gibi çok yakın bir zamanın
belirli bir bağlamından çıkıp” geldiğini ve bu durumun yine iktidar-bilgi
ilişkisi sonucunda ortaya çıktığını göstermesidir. Daha önceki dönemlerde
ortaya çıkan bu tarz ilişkiler, oğlancılık, kadının kadınla, erkeğin erkekle
olan ilişkisi dinsel yasaklar ile engellenmeye çalışılmaktadır.
Cinsellik konusunda, Foucault'nun ‘Kenar Cinslikler’ olarak tanımladığı,
Biseksüeller ve Homoseksüeller veya bu tarz ilişkilere eğilimi bulunan
insanlar, iktidar tarafından istenmiyor görünmektedir. Ancak yine de mevcut
toplumsal yapıya sokulmaktadır. Bunun nedeni, iktidarın korumalı yapısının
dışında bulunan bir faktörün, iktidarın gücünü dışarıdan (-iktidarın
söylemlerine bağlı olmayarak oluşturacağı söylemlerin-) zayıflatıcı bir etkiye
neden olmasıdır. Görünürde iktidarın istemediği veya istenilmiyor olarak
görünen kenar cinsler, bir iktidar oyununa katılırsa, iktidar onları istediği
gibi sınıflandırıp, kapatıp, cezalandırabilir ve bu şekilde de daha fazla
güçlenebilir. Bu nedenle kenar cinsler denilenler haz ve cinsellik oyununa
katılarak iktidarın işleyişinin bir parçası olmaktadır. Kendilerini kabul ettirdiğini düşünen
ve iktidar mekanizması içerisine giren bu kenar cins denilenler, hazlarını ve
cinsel eylemlerini bir düzen altına sokmaya başlamışlardır. Yirmibirinci
yüzyılda bu durum kendini, eşcinsellere evlenme izni verilmesi ile bunların
kontrol mekanizması (evlilik, aile gibi kurumlar) içinde toplumsal bir düzene
sokulmaya çalışılmasında gösterir. Bu da iktidarın her yerde etkin olmasını
örneklendirmektedir. Çünkü iktidar, kendi kontrol mekanizmalarının dışına
çıkmış olan haz, cinsellik konularını da kontrol altına almayı başarmıştır
== Hapishane
Ölüm cezası, tarihte ilk önceleri, suçluya azap çektirdikten sonra çeşitli
şekillerde hayatına son verme amacını taşıyordu ve genel olarak ölüm cezası,
yarı bele kadar toprağa gömüp taşlamak, çarmıha germek ve taşlatmak, diri diri
yakmak, vahşi hayvanlara parçalatmak, atlara çektirerek parçalatmak, uçurumdan
atmak, boğmak, suda boğmak gibi biçimlerde yerine getiriliyordu, Azap çektirme
töreni yasaya iktidarını veren güç ilişkisini gün ışığına çıkartmaktaydı. Fakat
zamanla insanlığın gösterdiği gelişmeler ve azap çektirmenin toplum üzerinde
ters tepkisi sonucu, azap çektirerek hayata son vermekten vazgeçilerek bedene
fazlaca dokunmadan anlık ölüm biçimine bürünmüştür. Avrupa’da Mart 1792
yılından itibaren, bu amaçla, ölüm cezalarının infazında giyotin kullanılmaya
başlanmıştır
Tarihin belli döneminde, Batı'da, belli bir ihtiyaçla ortaya bu kurumlar çıktı.
Bu kurumlar birtakım amaçlara hizmet etmek üzere kuruldu. Hapishane insanların
fizik olarak cezalandırıldığı bir dönemin ardından, yepyeni bir cezalandırma
ideolojisi ile ortaya çıkan bir kurum. Islah etmek ve topluma kazandırmak bunun
en temel argümanı. Fakat bakıyoruz bunun gerçekleştiği yer Batı kapitalist
toplumu. Kapitalist toplumun buradaki argümanı ne olabilir; bunları çalışma
sürecine yeniden dahil edelim ve bunların emek gücünü kullanalım şeklinde bir
yaklaşım var.
Fakat bu amaç gerçekleştirilebilse dahi harcanan para ile bunun gerçekleştirilebilmesi
sonucunda üretim sürecine dahil edilecek olan emeğin üretebileceği değer
arasında büyük bir fark var. Yani kendi kendini amorti edebilecek bir süreç
değil. Hapishanedeki insanların tamamını ıslah edip, topluma ve üretim sürecine
dahil etsek bile, bunun için harcanan para, o insanlar ne kadar çalışırlarsa
çalışsınlar, ne kadar değer üretebilirlerse üretsinler amorti olacak bir meblağ
değil.
Foucault buradan hareketle soruyor: Niye kapitalizm gibi kâr amacı güden sistem
hâlâ bu kurumlarda ısrar ediyor, niye hapishane sürekli reform edilmeye
çalışılıyor da onun yerine bambaşka, radikal bir cezalandırma veya ıslah biçimi
düşünülmüyor? Hastane veya hapishanedeki insanın topluma kazandırılmasının
ardından onun emeğinin yaratacağı değer aslında kapitalizmin umurunda bile
değil. Önemli olan, diyor Foucault, o mekânların birtakım disiplin
tekniklerinin geliştirilmesi için bir tür laboratuvar olarak kullanılması ve
orada geliştirilen tekniklerin genişletilmek suretiyle toplumda uygulanmaya
başlanması.
Hapishanenin Doğuşu eserindeki iddialardan biri, hapishanenin toplumsal rolünün
suçu bastırmak değil, yaratmak olduğudur. Bu özelliğinden dolayı hapishane,
aslında iktidara hizmet etmek amaçlı, geniş çapta bir disiplin ve cezalandırma
mekanizmasının üretilmesine olanak vermiştir.
Bu anlamda Foucault'nun karşı çıktığı şey, o kurumlarda geliştirilen
uysallaştırma, disipline etme, özneleştirme tekniklerinin sonra bütün bir
topluma uygulanmaya çalışılması veya bu yönde birtakım teknolojilerin
geliştirilmesi. O kurumların, bir tür manipülasyon, özneleştirme teknikleriyle
bütünün geliştirilmesi için bir laboratuvar olarak kullanılmasına ve bu
tekniklerin daha sonra topluma taşınmasına, bir Panopticon toplumu
oluşturulmasına karşı çıkıyor...
Hapishanenin doğuşu/ dağıtımlar sanatı bölümü
1- Serserilerin ve sefillerin büyük “kapatılmaları” olmuştur. Buna “çitleme” de
denir. Bu kapatılmalarında daha gizli ama daha kurnazca ve daha etkili olanları
da olmuştur. Kolejler: manastır modeli Kışlalar Fabrikalar
2- Belirsiz dağıtımların, bireylerin denetimsiz kayboluşlarının, karmaşık
dolaşımlarının yararsız ve tehlikeli pıhtılaşmalarının sonuçlarını ortadan
kaldırmak gerekmektedir. Mevcutları ve namevcutları belirlemek kişilerin nerede
ve nasıl bulunacaklarını bilmek yararlı iletişimler kurmak nitelikleri ve
liyakatleri ölçebilmek söz konusudur. Demek ki bilebilmek, egemen olabilmek ve
kullanabilmek için usuller söz konusudur. Disiplin analitik bir mekanı
örgütlemektedir. Yani kullanım alanları kişilere özgü, eşit, ayrılmış ve
düzenli olacaktır
3- İşlevsel yerleşimler kuralı: disipline yönelik kurumlarda mimarinin genel
olarak bir çok kullanıma uygun ve hazır olarak bıraktığı bir mekanı yavaş yavaş
düzene sokacaktır. Belirgin mekanlar yalnızca gözetim altında tutma, tehlikeli
ilişkileri koparma ihtiyacına cevap vermek için değil, aynı zamanda yararlı bir
mekan yaratmak için de tanımlanmaktadır
4) Disiplinde unsurlar aralarında değiştirilebilir niteliktedirler. “Mertebe”
18. yy da bireylerin okul düzeni içindeki büyük dağılım biçimini tanımlamaya
başlamıştır. Sınıfta öğrenci sıraları, koridorlar, avlular herkese her ödev ve
her sınama için atıf edilen mertebe; öğrencinin haftadan haftaya, aydan aya,
yıldan yıla elde ettiği mertebe
Faaliyetin Denetimi
1) Zaman Kullanımı
2) Eylemin zamansal yoğunlaşması. askerlerin sıra halinde veya tabur nizamında
yürürken trampetin ritmine uygun yürümeye alıştırmak ve bunu yapmak için bütün
birliğin aynı ayağı aynı anda kaldırması için sağ ayaktan başlanması
gerekmektedir
3) Buna bağlı olarak beden ile jestin korelasyon içine sokulması
4) Beden-nesne eklemleşmesi: disiplin bedenin kullandığı nesne ile sürdürmek
zorunda olduğu ilişkilerin her birini tamamlar
5) Tüketici kullanma
==Panopticon
Bu yüzyılda, keşfedilmiş olan şeyin panoptizm olduğunu söyleyebilirim. İngiliz
düşünür Bentham’ın düşü olan ve bir kişinin herkesi gözleyebildiği Panoptikon,
özünde burjuvazinin düşü veya düşlerinden biridir.
Foucault’ya göre görünülürlük bir tuzaktır. Panopticon’da mahkum, görülmekte
ama görememektedir. Bir bilginin nesnesidirler ancak bir iletişimin öznesi
olamamaktadır. Panopticon’un büyük etkisi de buradan kaynaklanmaktadır;
tutukluda iktidarın otomatik işleyişini sağlayan bilinçli ve sürekli bir
görünülebilirlik hali yaratarak.
Foucault, hatta bu yapıyı kurup insanları her an gözetlendiklerine,
gözetlenebileceklerine inandırırsanız, artık o kuleye gözetleyen kişiyi
koymanıza gerek bile kalmaz, diyor çünkü insanlar gözetleniyormuş gibi
davranmak zorunda kalacaklar ve kendi kendilerini sınırlandırmaya başlayacaklardır.
Bu anlamda da iktidarı kendi içlerine kaydedeceklerdir, iktidarın hem nesnesi
hem de öznesi olacaklardır. Bunu gerçekleştirdiğinizde en ekonomik iktidar
mekanizmasını da kurmuş oluyorsunuz, çünkü buna inanmış ve kendisine o
hastalığı yakıştırmayan insanlar sınırlamayı kendiliklerinden getirdiklerinde
bunun için hiçbir para harcamanıza gerek yok.
Dolayısıyla bu son derece ekonomik ve etkili bir iktidar mekanizmasıdır.
Bu neyin metaforu, diyor Foucault Panopticon için, bu bir toplum metaforudur.
Yani Panopticon'un kendisi bir bina olarak gerçekleşmese bile, o gözetleme ve
gözetlenen insanın kendi kendisini sınırlandırması adını verebileceğimiz
süreç Batı toplumunda bir noktaya kadar gerçekleşti. Foucault’a göre Panopticon
Batı'ya yayıldı, Batı bir Panopticon toplumuna dönüştürüldü.
Foucault'nun Batı toplumunun Panoptican bir toplum olduğunu söylemesi, Batı'da
yaşayan insanların tıpkı Panopticon örneğinde olduğu gibi kendilerine
uygulanmak istenen iktidarı kendi içlerine kaydetmeleri ve istenmeyen, arzu
edilmeyen davranış biçimlerini, şu veya bu nedenle, sakıncalı, hastalıklı,
patolojik olarak görmeleri ve onlardan kendi rızalarıyla vazgeçip kendi
kendilerini sınırlandırmalarıdır.
==Sorunsallaştırma
Her şeyi sorunsallaştırıyor.
İnsan davranışlarının sorunsallaştırmasını yapar.
sorunsallaştırma tanımlaması şu şekildedir:
“herhangi bir şeyi doğru ve yanlış oyununa sokan ve onu bir düşünce nesnesi
olarak kuran söylemsel ve söylemsel olmayan pratikler bütünüdür.
Sorunsallaştırma, ne önceden var olan bir nesnenin temsil edilmesi anlamına
gelir ne de söylem yoluyla var olmayan bir nesnenin yaratılması anlamına.
Örneğin Deliliğin Tarihi’nde sorun, deliliğin belirli bir anda nasıl ve niçin
belirli bir kurumsal pratik ve belirli bir bilgi aygıtı aracılığıyla
sorunsallaştırıldığıydı. Tıbbileştirme
Sorunsallaştırma dediğimizde, buna, en kabaca, 'sorun olarak görmeye başlamak'
diyebiliriz. Tarihin belli bir döneminden itibaren, Foucault'ya göre, Batı
medeniyetinde belli türden davranış biçimleri sorun olarak görülmeye
başlanıyor. Foucault'ya göre, bu eklemlendirme ve kavramsallaştırma sonucunda
görüyoruz ki yüzyıllarca var olduğu gözlenen, ama farklı biçimlerde
kavramsallaştırılan bir davranış biçimi, ki örneğin "delilik" adını
verebiliriz buna, 'akıl hastalığı' adı verilen öznel bir deneyim olarak yeniden
tanımlanmaya başlıyor.
Aynı şekilde, önceden suç olarak görülmeyen veya belki de tarihin her döneminde
suç olarak görülmüş davranış biçimleri belli bir noktadan itibaren yepyeni bir
gözle sorun olarak görülmeye başlanıyor. Ve onun hakkında konuşmaya
başlandıktan sonra ortaya modern hapishane dediğimiz bir kurum çıkıyor. Ve o
modern hapishanenin içine giren suçlunun belli birtakım süreçlerin nesnesi
haline gelmesi ve üzerinde belli birtakım mekanizmaların çalışmalar yapması
sonucunda ortaya yepyeni bir öznel deneyim çıkıyor.
Suça eğilim yine aynı şekilde insan vücudunun patolojik olduğu iddia edilen
birtakım semptomlarının giderilebilmesi için kurulan modern klinik veya
'hastane' dediğimiz kurumlarda tedavi ediliyor. Bunun içinde insan bedeni
belirli bir noktadan itibaren Batı tarihinde modern tıp söylemi ile
eklemlendirilip, modern tıp söyleminin ürettiği yeni kavramlarla
kavramsallaştırılmasından ve belli birtakım davranış biçimleri veya bedenin
gösterdiği özellikler, hastalık olarak adlandırıldıktan sonra hastane adını
verdiğimiz kurum içinde bunların tedavisine yönelik olarak birtakım çalışmalar
devam ediyor.
Aynı şekilde insanların bedenleri ile yaptığı birtakım şeyler var, az önce de
söylediğim gibi. Buna, insanın biyolojik olarak üreme faaliyeti, diyebiliriz.
Ama bunun çok ötesine giden, bedenden alınan hazzın çeşitli versiyonlarını ve
bunun hem bireysel hem toplumsal varyandarını kapsayan geniş bir yelpaze var.
Bunlar da yine belirli bir noktadan sonra yepyeni bir gözle sorun olarak
görülmeye başlanıp, yeni birtakım söylemlerle ya da teorilerle
eklemlendiriliyor ve sonuçta insanın bedeni ile yaptığı o şeyler belli isimler
altında kav-ramsallaştırılmaya başlanıyor, belli ayrımlar yapılmaya başlanıyor.
Bu cinsellik adını verdiğimiz davranış biçimlerinin bir kısmı normal, bir kısmı
patolojik olarak yorumlanmaya ve sınıflandırılmaya başlıyor. Bunun yapıldığı
bir dizi kurum var. Aile bunlardan bir tanesi, okul, hatta ordu bunlardan bir
tanesi.
Bu bilimsel söylemler bize davranış biçimleri hakkındaki hakikati söylüyorlar.
Şimdi bunun ne gibi bir sakıncası var diye sormak mümkün elbette. İşte tam da
orada Foucault'nun yaptığı katkı olarak ortaya sorunsallaştırma çıkıyor. Yani
Foucault bu süreçlerin birer sorunsallaştırma olduğunu söyledikten sonra ikinci
bir düzeyde kendisi bir sorunsallaştırmaya başlıyor ve iddiası şu: "Evet
moderniteyle ortaya çıkan yepyeni birtakım söylemsel olan, olmayan pratikler
-belki onları tasarlayan insanlar bunları iyi niyetle tasarlamışlardır-
aydınlanma ideallerine ulaşabilme veya benzeri birtakım amaçlar güdüyorlardı.
Ama belli bir noktadan itibaren müthiş manipülatif birer pratik haline,
insanları uysallaştırmaya ve özellikle de modern endüstriyel kapitalizmin
ihtiyaç duyduğu bir emek gücüne dönüştürmeye yönelik olarak çalışmaya başlayan
pratikler haline geldiler.
==Marksizm
Nietzsche ve Heidegger’in düşüncelerinden oldukça etkilenen Foucault,
çalışmalarında çoğunlukla Karl Marx ve Sigmund Freud’un fikirleriyle mücadele
etti.
Ancak tarihsel maddecilik, Marksizm'i tanımlayan bir şeyse Foucault bir
Marksist değil
Foucault'ya neden Marx'tan bahsetmediğini soruyorlar, O da, "Bir insan
sürekli bahsettiği bir şeye gönderme yapmaz. Bir fizikçi fizik yaparken
Newton’un ya da Einstein’ın adını anma gereği duyar mı?
Aynı zamanda marksizmi bir bilim olarak kabul
etmez kabul
edenlerin de Marksizm için olumsuz bir şey yaptıklaırnı savunur ve edenleri
eleştirerek der ki: “Marksizmin bir bilim olduğunu söyleyen bir Marksist’e şu
cevabı verirdim: Marks’ın nerede yanıldığını, bu bilim adına bana gösterdiğiniz
gün Marksizmi bir bilim olarak uygulayabileceğiniz kanısındayım.”
Marksizm düşüncesini 19. yy düşüncesinin denizindeki ve bu bağlamın dışında ölü
olan bir balık olarak betimlediği için eleştirilmiştir.
==Söylem
Söylemlerimiz, kurmak istediğimiz dünyanın dile gelmiş olan ifade biçimidir ve
insan, söylemleri ile kendini belirli bir sorunsallaştırma çerçevesinde ortaya
koymaktadır.
İnsanların sahip oldukları söylemler onların kimliklerini ortaya koymaktaysa,
iktidar ilişkisinde yapılan, söylemlerin kontrolünün sağlanmasıdır.
Faucoult’a göre her akla gelen söylenebilirdi. Ancak toplumlar bu anarşik
üremeyi 2 şekilde denetim altına alırlar. Bunlardan birincisi yasaklamadır. O
konu hakkına konuşulmaz. Bir diğeri ise disipline etmedir. Her konunun onun
hakkında konuşacak belli bir üslubu ve kişisi vardır.
Foucault ayrıca söyleme, iktidarın bilgiyi ortaya çıkardığı, bilginin de bu
iktidarı genişletip güçlendirdiği bir çark olarak da bakar.
Foucault'ya göre sahip olduğumuz bütün söylemlerin terk edilmesinin zorunluluğu
da, söylemin insanın hayata karşı duruşundaki işte böyle önemli bir yere sahip
olmasından ileri gelmektedir.
==Hümanizm
Kendisine hümanizmle ilgili fikirleri sorulduğunda şöyle cevap verir: İnsanlık
tür olarak, öyle bir sinir sistemiyle donanmıştır ki, kendi işleyişini
denetleyebilir. Ve bu denetleme imkanı açıktır ki, insanlığın bir amacı olması
gerektiği fikrine sürekli olarak yol açar. Kendimize şöyle deriz: Bir amacımız
olduğuna göre kendi işleyişimizi denetlemeliyiz; oysa ki, işleyişin denetimi
imkanını bir noktada toplayabilen belli bir imgeyi sağlayan tüm ideolojiler,
felsefeler, metafizikler, dinler gerçekte yalnızca bu denetim imkanı temelinde
ortaya çıkabilir. Amaç fikrini ortaya çıkaran şey, denetim olanağıdır. Fakat
insanlık gerçekte hiçbir amaca sahip değildir, işler, kendi işleyişini denetler
ve bu denetlemeyi her an doğrulamaya çabalar. Ortaçağda (eğer Tanrı yoksa, her şey mubah olur, denip
duruyordu). Tanrı olmadan işleyebilecek bir insanlık fikrinden korkuluyordu,
insanlığın işlemeye devam edebilmesi için Tanrı fikrini korumak gerektiği
kanısı buradan kaynaklanıyordu. Şimdi bana şöyle deniyor: İnsanlık fikrinin var
olması gereklidir, bu insanlığın işlemesi için bir mit olsa bile.
Hümanizmi şöyle tanımlar: Avrupa toplumlarında zaman içinde farklı şekillerde
yeniden boy gösteren bir tema bütünüdür. Daima içlerinde yarı barındıran bu
temalar, gerek içerikleri gerekse barındırdıkları değer bakımından büyük
değişiklikler gösterirler. 17. yy’da kendini Hıristiyanlığın ya da dinin
eleştirisi olarak sunan bir hümanizm ve karşısında da çok daha tanrı merkezli
bir hümanizm vardır. 19. yy’da bilime karşı düşmanca ve eleştirel yaklaşan
kuşkucu bir hümanizmle bütün umutlarını aynı bilime bağlayan başka bir hümanizm
ortaya çıkmıştır. İleriye doğru da bu böyle devam etmiştir. Bunun sonucunda
hümanizmin tek başına bir işlev göremeyecek kadar esnek, tutarsız ve çeşitli
olduğu sonucuna varmalıyız der.
Foucault aynı zamanda hümanizmin somut insanı dışlayarak, soyut hayaletimsi bir
insan anlayışı ortaya attığını söyleyerek anti-hümanist bir tavır koyar. Ona
göre hümanizm, sonluluğumuzdan, sınırlılığımızdan nefrettir. İnsanın bir
reddidir. Foucault’un reddettiği şey hümanizmin gayrı insani olan insani varlık
anlayışıdır. Hümanizm beni dünyevi bütün etiketlerden koparmaya çalışarak
cisimleştiğimi reddeder ve bizi hayaletimsi, bedensiz öznelere, mecalsiz,
renksiz iradelere indirger. Dahası böyle yaparak aslında hümanizm, bizim aktif
failler olma kapasitemizin altını oymaktadır. Oysa Foucault insanın reddini
değil, bu dünyada yaşayan somut insana vurgu yapar ve insanı sonluluğu içinde
doğrular.
== Entelektüel
Artık öğüt vericilik rolü oynayamaz. Proje, taktikler, saptanması gereken
hedefler; bunları bulmak için çırpınıyorlar ve bunlar için mücadele ediyorlar.
Entelektüelin yapabileceği şey, analiz araçları vermektir. Başka deyişle,
mücadelenin topografik ve jeolojik bir ölçümünü yapmak gerekmektedir.
Ben başkalarının adına konuşmak ve onların söylemesi gerekenleri daha iyi
söylediğimi iddia etmek de istemiyorum. Benim eleştirimin hedefi, başkalarının
söz hakkına sınır getirmeden onların konuşmasını sağlamaktır.
Çünkü böyle bir konum direniş ihtimallerini sınırlama riskini taşır.
Ve tüm bu davranış etiğine de entelektüel etiği adını verir.
“Bugüne dek bir entelektüelle hiç karşılaşmadım. Romanlar yazan insanlara
rastladım ya da hastalarla çalışanlara, ekonomik analizler yapan ya da
elektronik müzik besteleyen insanlara rastladım, eğitim veren ya da resim
yapanlarla ve herhangi bir şey yapıp yapmadıklarını pek iyi anlayamadığım
insanlarla karşılaştım. Ama entelektüellerle asla. Buna karşılık entelektüeller
hakkında konuşan pek çok insan gördüm. Meğer entelektüel suçlu olan kişiymiş.
Aklımıza gelebilecek her şeyden o suçlu, konuştuğu için, sustuğu için, hiçbir
şey yapmadığı ya da her şeye karıştığı için suçlu.” Foucault ironik bir şekilde
entelektüelin tanımı ile ilgili radikal görüşler dile getirmiştir. Ona göre
entelektüel, hala hakikati görememiş ve hakikati söyleyemeyenler adına hakikati
söylüyordu. Entelektüel vicdandı, bilinçti ve belagatti.
Foucault entelektüeli ikiye ayırır: Geleneksel ya da evrensel entelektüel,
Spesifik entelektüel.
Evrensel entelektüelin eleştirisinin temelinde evrensel akıl vardır,
entelektüel bu eleştiriyi tüm toplumu tarif eden ve herkesi bağlayan normatif ve global
bir kuram biçiminde formüle eder. “Evrensel entelektüelin bilgi ve eleştiriyi
kuramsal olarak bütünleştirmesinin, siyasi eylem alanında da kuram ile pratik
arasında bir bütünleşmeye dönüştüğünü görüyoruz.” der. Onlar politik ve
kuramsal bakımdan imtiyazlıdır. Ötekiler adına konuşan ve ötekilerin kendi
adlarına konuşmasını engelleyen konumundaki bu entelektüel, tahakkümü sürdürme
riskine düşer. Entelektüelin adına konuştuğu insanlar partiye ya da kuramcılara
tabi hale gelir. Halk güçleri yukarıdan gelecek kılavuzluğu beklemek
zorundadır. Ayrıca resmi karşıtlığın parametreleri dışında duran mücadele
tarzları marjinalleştirilir ve yasaklanır.
Spesifik entelektüel ise spesifik bir kurumda ya da disiplinde çalışan kişidir.
Hastanede, üniversitede, ailede vb. spesifik entelektüelin bilgisi
bütünleştirici bir bilgi değil; spesifik bir alandaki uzmanlığı ve becerisidir.
((Bu tip entelektüelin ortaya çıkışı ikinci dünya savaşı sonrasında rastlar. Bu
yeni entelektüelin üç yönlü spesifikliği vardır:
Kendi sınıfsal konumunun spesifikliği
Bir entelektüel olarak durumuyla bağıntılı biçimde yaşam ve çalışma
koşullarının spesifikliği
Toplumdaki hakikat siyasetinin spesifikliği))
Spesifik alandaki uzmanlığıyla entelektüel, hakikat üretimi rejimine hizmet
eder. Buradaki hakikat doğruyla yanlışın birbirinden ayrıldığı ve doğruya
birtakım spesifik iktidar etkilerinin yüklendiği kurallar bütünüdür.
Evrensel entelektüel adalet ve yasa adamından, spesifik entelektüel ise
bilgiden doğmuştur.
==Normalleşme
Kadın erkek arasında dahi bir iktidar savaşı vardır. Bu savaş sonucunda
kültürün de etkisi ile genellikle kadın kaybeden olur. Savaşın son bulduğu
andan itibaren normalleştirme başlamakta, erkek bireyin istediği kurallar
çerçevesinde, kadın birey yaşamına bir şekilde devam eder. Ve kadın bu durumu
kendisi de ister hale geldiği zaman normalleştirme tamamlanmış olmaktadır.
Yani normalleşme bireyin de iktidarın istediği şeyi kendisi için istemesi
durumudur.
Normalleştirme toplumu
Dik bir eklemlenmeye göre, disiplinin normuyla düzenlemenin normunun kesiştiği
bir toplumdur.
Makro iktidarların, mikro iktidarları belirlemesi beklenirken, mikro
iktidarlarda oluşan değerler makro iktidarın şekillenmesinde önemli bir aşama
olmaktadır. Belirlenen makro iktidarlar ise zaman içerisinde mikro iktidarları
şekillendirmektedir. Zamanla iyice güçlenen makro iktidarlar veya makro
kültürler, dünya üzerinde bir topluma özgü kültürleri, yavaş yavaş evrensel
kültüre karıştırmakta ve yok etmektedir. Bu nedenle daha önceden normal olarak
görülen kişiler ve davranışlar, iktidarın yeniden şekillenmesi ile normal
olmayan davranışlar ve bireyler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kişiler kendi
kimliklerini sürekli değişen ve genişleyen iktidarın kimliğine uyduramamış
olanlardır. Bir süre sonra normal olarak görülmeyen bu bireyler, kapatılma,
tecrit edilme gibi eylemler ile ıslah edilmeye, bir anlamda normalleştirilmeye
çalışılmaktadır.
En büyük düşman, stratejik düşman faşizmdir. hepimizdeki faşizm,
kafalarımızdaki ve her günkü davranışlarımızdaki, iktidarı sevmemize yol açan,
bizi belirleyen ve sömüren şeyi arzulamamıza neden olan faşizm.
==Filozofun Görevi
Filozof kimdir diye sorulduğunda, Nietzsche’ye göre sorunuza cevap verebiliriz:
Ona göre filozof, düşüncenin durumuna teşhis koyan kişidir der. Felsefe,
Nietzsche’ye kadar ebediyetle ilgileniyordu. Nietzsche, felsefenin alanına
bugünü dahil etti. O ilk filozof gazeteci oldu. Nietzsche’den bu yana
felsefenin görevi teşhis koymak iken, felsefe artık herkes için, bütün zamanlar
için geçerli olabilecek bir hakikati söylemeye çalışmak değildir.
Filozofun görevi, günümüzde belki de insanlığın mitsiz işleyebileceğini
keşfetmeye başladığını kanıtlamaktan ibarettir. Toplumda filozofun rolü yoktur.
Düşüncesini grubun güncel hareketi karşısında bir yere yerleştiremeyiz.
==Özne ve Öznellik
Öznel deneyimi açıklamak için öznenin değil, o deneyimi kuran sölem ile
söylemin karşılıklı ve kaçınılmaz bir ilişki içinde olduğu iktidar
sistemlerinin analizini yapmak gerektiğini söyleyen Foucault, bir yandan
iktidar ile özne arasındaki ayrılmaz ilişkinin altını çizmiş, bir yandan da
öznel deneyimin kurulmasında insan bilimlerinin oynadığı rolü ortaya çıkararak
çok güçlü bir bilim eleştirisi getirmiştir
==Kapatılma
Bernauer’e göre Foucault'nun eserlerinde kapatılma eylemi, üç farklı ilişki
biçimindedir. Bunlar: Felsefi, siyasi ve Etik kalıplardır. Bernauer’ün bu
kapatılma biçimlerini nasıl tanımladığını görelim:
“Felsefi kapatılma benmerkezli bir yanılsamaya dayanıyor. Bu yanılsamada
insanın kendisi tarihsel olmayan bir doğa olarak, ayrıcalıklı bir düşünme
nesnesi olarak görülüyor ve insanın egosu her türlü düşünce ve anlamın özerk
kaynağı makamına oturtuluyor. Siyasal kapatılma, kitlelerin hem daha faydalı
hem de daha uysal kılınmaları amacı doğrultusunda kalabalık nüfusları yönetme
projesine hizmet eden
bir bireyselliğin kurulumunu içeriyor. Etik kapatılma ise modern bilgi-iktidar
ilişkilerince üretilen pozitif insan figürleriyle özdeşleşme arzusunu
körükleyen, kendilikle özel bir ilişki kurma kipinin tanımlanmasına dayanıyordu
==Eleştiri
Bilgiye bağlı dogmatizmin tüm etkilerini ve dogmatizme bağlı bilginin tüm
etkilerini mümkün olduğunca, yani en derin ve genel biçimde açığa çıkarma girişimi
diyebilirim
Hobbes’a göre büyük farklılıklar olsaydı savaş olmazdı, anında bloke olurdu.
Farklılık, barış getirir Hobbes’un bu modelinde devletin kökeninde gerçek bir
savaş yoktur, bir diplomasi ve oyun vardır.
