HETEROSEKSİZM, HOMOFOBİ VE NEFRET SUÇLARI

HETEROSEKSİZM, HOMOFOBİ VE NEFRET SUÇLARI : SOSYAL PSİKOLOJİK YAKLAŞIM

28.03.2012

Melek Göregenli (Ege Üniversitesi Psikoloji Bölümü)

Eşcinselliğin genel olarak damgalanan bir kategori haline gelmesi, heteroseksüellik dışındaki cinsel yönelimlerin ayrımcılığa maruz kalması ve zorunlu heteroseksüellik gibi olgular, 20. yüzyılın büyük bir bölümünde sosyal bir olgu olarak akademik çevrelerce, toplumsal bir sorun olarak da siyasal alanda göz ardı edilmiştir. Ancak ABD ve Batı Avrupa’da 1970’li yıllarda gey ve lezbiyen siyasal hareketinin başlaması ile toplumsal alanda önemli değişimler yaşanmış ve heteroseksüellerin eşcinsellere karşı besledikleri düşmanlık çeşitli sosyal bilim alanlarının ve bilimsel çalışmaların inceleme konusu haline gelmiştir. Eşcinselliğin hastalık ya da cinsel sapma olarak düşünülmesinden, eşcinsel karşıtı düşmanlığın toplumsal bir sorun ve bir ayrımcılık ideolojisi olarak anlaşılmasına doğru yaşanan toplumsal değişim süreci, George Weinberg’in (1972) “homofobi” kavramını geliştirmesi ile daha somut, anlaşılır hale gelmiştir (Herek,2000). Weinberg (1972) homofobiyi, “heteroseksüeller açısından eşcinsellerle yakınlaşmaktan ya da yakın çevresinde bulunmaktan korkma ve eşcinseller açısından da kendilerinden nefret etme” şeklinde tanımlamıştır. Weinberg’in kitabının yayımlanmasından yaklaşık 30 yıl sonra homofobi kavramı konuşma diline yerleşmiş, birçok temel sözlükte de yerini almış ayrıca sosyal ve davranış bilimlerinde yaygın bir biçimde kullanılır hale gelmiştir. 2000 yılının Mayıs ayında PsychINFO’da (psikoloji alanındaki akademik araştırmalara ilişkin uluslar arası veritabanı) yapılan tarama sonucunda, homofobi anahtar sözcüğünün 1.500’den fazla yayında yer aldığı saptanmıştır. Türkiye’de genel olarak homofobik tutumlar konusunda yapılmış az sayıda akademik çalışma olmasına karşın, LGBTT bireylere yönelik ayrımcılık ve bu ayrımcılığın sonuçlarıyla ilgili yapılmış sistematik çalışmalar yok denecek kadar azdır. LGBTT bireylerin görünürlüğü, eşitlik ve hak taleplerini merkeze alan örgütlü mücadeleler yükseldikçe, ABD ve Avrupa’dakine benzer süreçler yaşanmakta, gerek iktidar gerekse muhafazakâr sivil çevreler tarafından karşı tepkiler gelişmektedir. Bu gelişmeler bir yandan görünürlüğün artmasına bağlı olarak LGBTT’lere yönelik ayrımcılık ve şiddeti yükseltirken diğer yandan akademik çevrelerde de konuya ilgiyi arttırmaktadır.

Homofobi kavramı, kavramın, eşcinsel karşıtı tutum ve davranışların, özel, kişisel bir korkudan kaynaklandığı ve kişisel bir hastalık olduğuna ilişkin model çerçevesinde anlaşılması gerektiği şeklindeki örtük varsayımları açısından eleştirilmiştir. Bir bireye cinsel yönelimi nedeniyle olumsuz tutum geliştirilmesi olarak basitçe tanımlanabilecek cinsel önyargı kavramı yerine bugün homofobi, kişisel bir korku ve irrasyonel bir inanç olmanın çok ötesinde kültür ve anlam sistemleriyle, kurumlar ve sosyal geleneklerle ilişkili olarak ele alınması gereken politik bir alanda oluşan, gruplararası bir sürece işaret etmektedir. Bu anlamda bireysel ve kolektif davranışlar düzeyinde kişiler arası ilişkileri yapılandıran duygular ve niyetlerin oluşturduğu, geniş bir yelpazede ortaya çıkan bir sosyal psikolojik değişken olarak, ayrımcılık pratikleri ve şiddetle ilişkilidir; bilgi’nin iktidarı da dahil bütün iktidar biçimlerinin politika üretme süreçleriyle de doğrudan bağları vardır. Eşcinselliğe yönelik tutumların dinsel arka planları, cinsiyete dayalı ötekiler yaratma süreçleri, heteroseksüellikten farklı cinsel yönelimleri olan insanların bazı yurttaşlık haklarının inkar edilmesi, konuya, toplumun politik düzenlenişiyle ilgili boyutlar eklemektedir; dolayısıyla söylenebilecek her söz kendiliğinden politiktir ve sadece eşcinsellikle ilgili olamaz. Kültürel ve bireysel koşullar ve süreçlere dayalı bütün köklerine rağmen pek çok sosyal psikolog, homofobinin ancak ırkçılık ve seksizmle bağlantıları içinde anlaşılabileceğini düşünmektedir. Homofobi, bu anlamda seksizmin önemli bir silahıdır. Heteroseksüellikten farklı cinsel yönelimlere sahip insanlara karşı şiddet, erkekliğin, bir anlamda cinsiyetçi kullanımıyla “insanlığın korunması ve kontrolü” için bir mekanizma haline gelmektedir. Homofobi kavramının kendisi üzerinde de bazı tartışmalar vardır. Bu kavramın olguyu bireysel ve patolojiyle ilişkili hale getirdiği, kültürel, sosyal ve sonuç olarak politik boyutlarına vurguyu azalttığı savunulmuştur (Göregenli, 2009b).

Sosyal psikoloji alanında cinsel önyargılar ve homofobi üzerine yapılan kimi uygulamalı çalışmalar akademik ölçüm yöntemlerinin geliştirilmesini sağlayarak bu olgunun içinde barındırdığı örtük varsayımların ortaya çıkarılmasını sağlamıştır. Bu alandaki birçok çalışma, araştırma konusunu cinsiyetsiz terimlerle kavramsallaştırmıştır, örneğin “eşcinsellere ya da eşcinselliğe ilişkin tutumlar” gibi. Araştırma konusunun bu şekilde genelleştirilmesi, bir yandan ayrımcılığın failliğini, yani heteroseksizmi örtük hale getirirken, bir yandan da lezbiyenler, biseksüeller vb. farklı LGBTT grupların genellikle önyargıların hedef aldığı ayrı hedef gruplar olarak gey erkeklerden ayırt edilememesine yol açmaktadır. Bu tür bir operasyonel tanımlama eksikliği, heteroseksüellerin, farklı LGBTT gruplara karşı tutumları arasındaki benzerlik ve farklılıkların anlaşılmasını engellemektedir. Bunun da ötesinde, “eşcinsel” kavramının, araştırmaların katılımcılarının zihninde “erkekleri” çağrıştıran bir kavram olarak anlaşıldığı da bir çok araştırmada vurgulanmıştır. Heteroseksüellerin eşcinsellere karşı tutumlarının belirlenmesinde en sık kullanılan bir başka yöntem ise, bu tutumların lezbiyenlere ve geylere karşı olmak üzere ayırt edilerek değerlendirilmesidir. Bu yaklaşım aynı zamanda heteroseksüellerin lezbiyenlere ve geylere ilişkin tutumlarının temel olarak cinsel önyargı olgusunun birer parçası olduklarını, bireylerin bu iki gruba karşı tutumlarının yönünün ya da derecesinin farklılaşabileceğini, ancak niteliksel anlamda benzer oldukları varsayımını da içermektedir. Ayrıca biseksüel, travesti ve transseksüellere yönelik ayrımcılığın ayrı ayrı anlaşılmasını sağlayacak pek fazla çalışmaya rastlanmamaktadır. Bu alanda özelikle ABD’de yapılan akademik çalışmalara genel olarak bakıldığında, cinsel önyargının, bireyin kendi cinselliğine ve toplumsal cinsiyetine yönelik tutumlarına dayandığı göz önünde bulundurulduğunda, bu tutumların lezbiyenlere ve geylere karşı farklı biçimlerde ifade edilmesinin, öncelikle heteroseksüel bireyin toplumsal cinsiyet algısına bağlı olarak geliştiği öne sürülmüştür. Cinsel önyargı, bir kişinin “heteroseksüeller grubuna” dahil olduğunu, kendine veya diğerlerine gösterirken aynı zamanda bu kişinin “eşcinsel olduğu” düşüncesinin akla gelmesini engellemektedir. Bundan dolayı cinsel önyargının en gürültülü ifadeleri heteroseksüellerin kendi kimlikleriyle doğrudan ilişkili olan eşcinsel gruplarına yöneltilmektedir. Bu grup, heteroseksüelin “o gruba aitmiş gibi” algılanmak istemediği gruptur.

Herek, (2000) homofobi kavramıyla ima edilmek istenen korkunun, daha çok heteroseksüel erkeklerin, diğer erkekler tarafından eşcinsel olarak etiketlenmekten korkmasını ifade ettiğini vurgulamaktadır. Bu durumda, heteroseksüellerin lezbiyen ve geylere ilişkin tutumlarındaki farklılıklar daha açık hale gelebilir. 1997 yılında Amerika’nın 48 farklı bölgesinde yaşamakta olan toplam 1309 yetişkinle telefon görüşmeleri yoluyla yapılan araştırmada Herek (2000) heteroseksüellerin lezbiyen ve geylere ilişkin tutumlarının yoğunluk açısından farklılaştığını ancak değer ve nitelik açısından farklılaşmadığını ifade etmiştir. Yazara göre yoğunluk farkının heteroseksüel erkeklerin eşcinsellere ilişkin tutumlarının lezbiyenlere ilişkin tutumlarından veya heteroseksüel kadınların hem gey hem de lezbiyenlere karşı tutumlarından daha düşmanca olmasından kaynaklandığı düşünülebilir. Bu çalışmada heteroseksüel erkeklerin tutumlarını toplumsal cinsiyete ve cinsel kimliğe göre şekillendirdikleri ve bu eğilimin de lezbiyen ve geylere karşı farklı tutumlar geliştirilmesine neden olduğu görülmüştür. Heteroseksüel kadınların ise tutumlarını daha çok azınlık grubu paradigması temelinde geliştirdikleri, böylelikle de tutumlarının, eşcinsellerin gey ve lezbiyen olmasına göre değişmediği anlaşılmıştır. Ancak gey ve lezbiyenlere ilişkin tutumların birbiriyle yüksek düzeyde ilişkili olduğu gerçeği de unutulmamalıdır.

Homofobi konusundaki kavramsal çerçevelerin oluşmasında çok önemli katkıları olan Herek (1986), heteroseksüel erkeklerin, genel olarak LGBTT bireylere yönelik heteroseksüel kadınların verdiklerinden çok daha olumsuz tepkileri olduğunu vurgular: Herek’e göre bu süreç, sosyal bir düzlemde işlemektedir; heteroseksüel erkekler, belirli davranış örüntülerine uymaya zorlayan sosyal standartlar ve akranları tarafından baskı altında tutulmaktadır. Bu süreç psikolojik düzeyde de işlemektedir: Heteroseksüel erkekler bu standartları içselleştirmekte ve erkeklik rollerinin değerlendirilmesinde başarısız olacakları anksiyetesini yaşamaktadırlar. Bu endişenin nedeni, bir heteroseksüel erkek olarak bireyin kendilik hissini veya kimliğini kaybetme korkusudur, çünkü bir erkeğin cinsel kimliği bir birey - insan olmaya eşittir. Heteroseksüel erkekler, kendilerini sosyal standartlara uymaya ve homofobik tutumlar ifade etmeye iten anksiyeteden kaçınmak için, kendi erkek kimliklerini gey erkeklere saldırarak yeniden yeniden beyan etmektedirler.

Herek (1986), homofobiyle ilişkilendirilebilecek bir diğer önemli kavram olarak “kimlik” kavramı üzerinde durmaktadır. Kişisel kimlik, bireyin ne olduğu kadar ne olmadığını da içermektedir. Kız çocukları, mevcut kadın rol modellerini, doğrudan, genellikle gönüllü olarak gözlemek aracılığıyla öğrenirken, erkek çocukların erkek olmayı, öncelikle kadın olmamayı öğrenerek öğrenmeleri söz konusudur. Homofobi bu nedenle, bireyin olduğunu (heteroseksüel) onaylama ve olmadığını (eşcinsel) ifade etmesinin altında yatan psikolojik işlevi nedeniyle heteroseksüel maskülenliğin önemli bir bileşenidir. Bu toplumsal ve psikolojik süreç, heteroseksüel erkeklerin gey erkeklerle etkileşimde bulunma ihtimalini de doğal olarak azaltmakta ve bu gibi etkileşimler aracılığıyla meydana gelebilecek homofobik olmayan tutum değişimleri yönündeki fırsatları olanaksız hale getirmekte ya da azaltmaktadır. Yazara gore, kendilik –benlik- ve kimlik duygusu, sosyal etkileşimler aracılığı ile kurulmaktadır. Bireyin fikirlerinin, inançlarının, değerlerinin ve başkalarına yönelik tutumlarının ifadesi, kişisel kimliklerin inşasında büyük bir rol oynamaktadır. Tutumlarımız ve fikirlerimiz, sosyal davranışlarımızı yönlendirirken aynı zamanda psikolojik işlevlere de sahiptirler. Herek, homofobinin bu türden anlamlı bir işleve hizmet etmesi bakımından en azından üç açıdan heteroseksüellikle ilişkili olduğunu ileri sürer. İlk olarak, homofobi, bireyin kendi heteroseksüel maskülenliğiyle ilişkili iç çatışmalarından kaynaklanan endişesini engellemenin bir yolu olan savunucu-anlamlı bir işlev görmektedir. Ayrıca homofobinin sosyal olarak da anlamlı bir işlevi vardır. Heteroseksüel bir erkek gey erkeklere karşı, kendisi için önemli olan başkalarının onayını kazanmak ve öz-saygısını yükseltmek amacıyla ön yargı ifade etmektedir. Üçüncü olarak da heteroseksüel bir erkek, kendi benlik ve kimlik tanımlamasını belirleyen daha geniş ve kapsamlı bir toplumsal ideolojinin parçası olarak homofobik tutumlar geliştirmekte ve buna uygun davranmaktadır. Herek, bu anlamda yaşamın bütün görünüşlerinde kadınlar ve erkekler için sert bir davranışsal rehber vazeden hatta emreden muhafazakar din ideolojilerini örnek gösterir. Herek’e (1986) göre, bu anlamlı işlevlerin her biri, bireyin kendi homoerotik cazibesini ve “feminen” özelliklerini reddetmesine hizmet eder: Sosyal anlam, grup sınırlarını tanımlama işlevi görür; değer anlamlı işlev ise, iyi ve kötü, yanlış ve doğru ilkelerine göre dünyayı tanımlamasına yol açar. Haslam ve arkadaşları (2002), üniversite öğrencileriyle yaptıkları bir çalışmada, geylere karşı önyargının psikolojik olarak seksizmden ve başka gruplara karşı ayrımcılıktan farklı özellikler gösterdiğini bulmuşlardır. Geylere karşı önyargı, seksizm ve ırkçılıktan daha fazla, daha güçlü bir biçimde özle ilişkili inançlarla birleştirilmektedir. Çünkü eşcinselliğe ilişkin kültürel inançlar, bu durumun doğal bir özellik olmadığı düşüncesini beslemekte ve damgalama sonucunu getirmektedir.

Bazı feminist yaklaşımlar ve eleştirel gey-lezbiyen araştırmalarında heteroseksizm kavramı, hala çok temel bir kavram olarak kullanılsa da son dönemlerde “heteronormatiflik” kavramı üzerinde durulmaktadır. Bu kavram heteroseksizmden farklı olarak psikolojik bir zihin durumuna vurgudan çok durumun kültürel, sosyal kökenleri ve politik yanlarına vurgu yapmak üzere önerilmektedir (Herdt ve van der Meer, 2003).

Nefret suçu olarak homofobik ayrımcılık

Pek çok empirik çalışmanın bulguları, ön yargı ve negatif stereotiplerin, ideolojilerin kutsamasıyla, dışlanan gruplara yönelik değişen biçim ve içeriklerde “şiddet”le hayata geçirildiğini, ayrımlaşmayı kutsayan ideolojilerin geleneksel değerlerle beslenen yeni bir tür “muhafazakarlık” olduğunu öngörmemize yol açmaktadır. Speer ve Potter (2000), heteroseksizm ve önyargılı söylemin insanların tutumları ve atıflarını saptamak yoluyla anlaşılamayacağını, ideolojik bir olgu olarak önyargıya dayalı söylem pratiklerinin günlük hayattaki göreceli olarak sabit söylemsel pratikler içinde, bulunabileceğini belirtmişlerdir. Bu ideoloji, otoriterlik, muhafazakarlık ve insanlar ya da gruplararasındaki doğal hiyerarşi inancı gibi her türden ayrımcılıkla ilişkili gruplararası bir dünya görüşüne işaret etmektedir. Genel olarak “sağ” olarak nitelendirilebilecek dünya görüşlerinin, ayrımcılığı besleyen değerlere daha yakın olduğunu bilsek de, bir tür maço-bireycilikle beslenen “modern” yaşama ideolojilerinin de yeni bir faşizm türünün, “sembolik faşizm”in arka planını oluşturduğu ve bu dünya görüşünün sadece “sağ” ideolojileri kapsamadığı düşünülebilir. Sosyal psikoloji yazını içinde giderek daha fazla çalışmaya konu olan, bazen bir tür seçkincilik ve çoğunlukla, insanlar ya da gruplararası hiyerarşinin doğal olduğuna, bazı grupların diğerlerinden adeta doğal olarak üstün olduğuna ilişkin inançlar – sosyal üstünlük yönelimi- , adil dünya inancı vb. eğilimler, sembolik faşizmi beslemektedir. Sembolik faşizmin hayatlarımıza yansıması, ayrımcılığın ve şiddet’in politik olarak mahkum edildiği “gelişmiş” yaşama biçimleri içinde “normalleştirilmiş” yeni biçimlerle yer almaktadır. Değişen nicelik ve niteliklerle homofobik şiddeti ülkemizde, belki de empirik olarak kanıtlanmaya ihtiyaç duyulmayacak ölçülerde, her an her yerde yaşıyoruz, tanık oluyoruz. Sonuç olarak gerek ABD ve Avrupa’da yapılan pek çok çalışmada ortaya çıkan homofobik ayrımcılığın şiddetle açık ilişkisi gerekse ülkemizde LGBTT bireylere yönelik ayrımcı şiddetin vardığı düzey göz önüne alındığında, homofobinin şiddetin özel bir türü olan nefret suçlarıyla ilişkili olarak ele alınması ve anlaşılması gereği ortaya çıkmaktadır.

“Nefret suçu” kavramı ve böyle bir suç tipi, Amerika’da yükselen ırk, toplumsal cinsiyet ve cinsel yönelim konularında artan farkındalık düzeyinin bir sonucu olarak 1980’li yılların ortalarına doğru ortaya çıkmıştır. “Yanlılık suçu” olarak da anılan nefret suçları, suçla ilgili popüler ve bilimsel söylemde giderek alışılageldik bir kategori haline gelmiştir. Bu kavramların ceza hukuku terimlerine ve suç sorunu ile ilgili düşünüş biçimlerimize dahil olması, nefret suçlarının varlığının ve nefret suçlarının oranlarının sıradan ya da alışılagelmiş suç ve oranlarından ayrı düşünülmesi gerekliliğinin farkına varılmasını sağlamıştır (Jacobs & Potter, 1998).

Nefret Suçları terimi John Conyers, Barbara Kennelly ve Mario Biaggi’ye aittir. 1985’te “Nefret Suçları İstatistikleri hareketi” adlı bir birdirge yayınlayan yazarlar, bu tasarı ile Adalet Bakanlığı’ndan “ırk, din ve etnik önyargı” kaynaklı suçların sayısıyla ilgili istatistikleri toplamasını ve yayınlamasını talep etmişlerdir. 1985’ten başlayarak ABD’de kavramın kullanımı, günlük gazetelerde de yer almasıyla birlikte artış göstermiştir. 1985’te ulusal gazetelerde 11 nefret suçu makalesi yayınlanmış, 1990’da nefret suçuyla ilgili 511, 3 yıl sonrasında ise 1000’e ulaşan yazıya yer verilmiştir (Jacobs & Potter, 1998).

Gey karşıtı nefret suçlarının yeni bir olgu olmadığını belirten Katz (1976), 1624’ten bu yana Amerikan kolonilerinde erkeklerin eşcinsellik ve oğlancılık sebebiyle idam edildiklerini belirtmektedir. Son 3 yüzyıl boyunca, lezbiyen ve gey Amerikalıların şiddetin birçok farklı biçimine hedef olduklarını belirten yazar, bu suç ya da saldırılar arasında “ağır cezalarla hapsedilme, kastrasyon, klitoridektomi, psikiyatrik müdahalelere zorlama, ordudan atılma ve genel sosyal sürgün etme, aforoz etmeyi” saymaktadır (Akt. Herek, 1989).

ABD’de gerçekleştirilen empirik araştırmalar, nefret suçu kurbanlarının büyük ölçüde lezbiyenler, geyler ve biseksüeller olduğunu ve bu suçların diğer suçlar kadar yaygın bir şekilde işlendiğini ortaya koyarak, nefret suçlarının toplumsal açıdan ciddi bir sorun olarak ele alınmasında etkili olmuşlardır. Nefret suçlarının mağdurları ile yapılan çalışmalar hem saldırıların ideolojik arka planının anlaşılmasında hem de kurbanlar üzerinde yarattığı etkilerin ortaya çıkarılmasında önemli bilgiler sağlamaktadır. Aralarında lezbiyen, gey ve biseksüel yetişkinlerin bulunduğu toplam 450 katılımcı ile yüz yüze görüşülmüş ve bu katılımcıların cinsel yönelimleri nedeniyle maruz kaldıkları nefret suçları hakkında bilgi edinilmiştir. Suçların birçoğu, kamusal alanlarda bir veya iki yabancı kişi tarafından gerçekleştirilmekle birlikte daha lokal yerlerde komşular, iş arkadaşları ve akrabalar tarafından gerçekleştirilen suç vakalarına da rastlanmaktadır. Kurbanlar, suçun cinsel yönelimleri nedeniyle işlenip işlenmediğine karar verirken öncelikle bağlamsal ipuçlarını kullanmışlar ve saldırganların görünür, açık beyanlarını dile getirmişlerdir. Kurbanlar, eşcinsel karşıtı suçları belirlemede ve rapor etmede, bu suçların çeşitliliğini sergilemede ve suçluların cezalandırılmasında polisin yanlı tutumlarının ve genel olarak cinsel yönelimler hakkındaki toplumsal görüşün önemli olduğunu düşünmektedirler (Herek ve ark., 2002). Suç tipi ve kurbanın cinsiyetinden bağımsız olarak nefret suçlarının faillerin cinsiyetine bakıldığında büyük çoğunluğunun erkek olduğu görülmüştür. Kadın ve erkek kurbanların büyük çoğunluğu faillerin en az “bir” erkek olduğunu dile getirmiştir. Nefret suçu faillerinin cinsiyetinin, kurbanın kadın veya erkek olmasına göre istatistiksel açıdan anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmüştür. Bu suç grubunda kadın katılımcıların %91’inin en az bir erkek fail ve %17’sinin en az bir kadın tarafından saldırıya uğradığı, erkek katılımcıların ise neredeyse tümünün diğer erkekler tarafından saldırıya uğradığı anlaşılmıştır. Katılımcıların birçoğu eşcinsel karşıtı suçların, eşcinsellerin buluşma yerlerine yakın noktalarda, kurbanların tanımadığı kişiler tarafından işlendiğini dile getirmiştir. Bununla beraber katılımcılarla yapılan bu görüşmeler kamusal alanların tümünün bu tehlikeyi taşıdığını göstermiştir. Ayrıca katılımcıların çoğu evlerinin, arabalarının zarar gördüğünü, kişisel eşyalarının bu olaylar sırasında çalındığını ifade etmiştir. Kurbanların başlarına gelen olayları nefret suçu olarak nitelendirirken temel olarak 6 özelliğe dikkat ettiği görülmüştür. Bu özellikler sırasıyla: 1) Failin olay sırasındaki açık ifadeleri veya üçüncü bir taraftan örneğin polisten alınan kesin bilgiler 2) Eşcinsellerin buluşma noktalarına yakın bir yerde olması 3) Diğer bağlamsal ipuçları 4) Kurbanın kendi çıkarımları ve önsezileri 5) Eski eşin intikamı (sadece kadınlar) ve 6) Cinsel ilişkiyle tuzağa düşürülme (sadece erkekler). Türkiye’de henüz nefret suçlarıyla ilgili benzer sistematik çalışmalar bulunmamakla birlikte, LGBTT örgütlenmelerinin hak ihlallerine ilişkin raporlama çalışmaları ve medya taramaları, benzer bir tablonun ülkemizde de yaşandığına ilişkin ciddi ipuçları taşımaktadır. Medyanın nefret suçları kapsamında ele alınabilecek eylemleri, haberleştirme, kullanılan dil ve mağdurları ya da olayı sunma şekli, eylemi meşrulaştırmaya ve suçun altında yatan ayrımcılığı gizlemeye yol açabilir; sıklıkla böyle olmaktadır. Örneğin, bütünüyle nefret suçları kapsamında görülmesi gereken travesti ve transseksüellere yönelik saldırılar, genellikle mağdurların yarattığı tahrik sonucunda oluşan eylemler gibi sunulmaktadır. Açık bir saldırı ve çoğunlukla cinayete varan suçlar, mağdurların çıkardıkları “olaylar” sonucunda gerçekleşmiş, “doğal” sonuçlar olarak ele alınmaktadır. Genellikle mağdurlar, faillerin “hassasiyetlerine” dokunur ve cezalarını bulurlar; oysa failin hassasiyetinin tek kaynağı ayrımcılık ideolojileridir. Bu yaklaşım, sadece şiddeti meşrulaştırmakla kalmaz, aynı zamanda kendini ifade etme ve gerçekleştirme hakkının, bir toplumda kimlere ait bir ayrıcalık olduğunu da tarif eder; bu doğrudan herkesin sadece insan olmak bakımından eşit olduğu ön kabulüne dayanan çoğunu bizim de kabul ettiğimiz evrensel hukuk normlarının çiğnenmesi anlamına gelir.

Eşcinsel karşıtı nefret suçlarıyla ilgili medya temsillerini inceleyen Quist & Wiegand (2002), farklı politik ve ideolojik bakış açılarına sahip katılımcıların “Matthew Shepard” (22 yaşında gay olduğu için önce kaçırılmış daha sonra dövülerek, ıssız bir yerde bırakılmıştır) cinayetine ilişkin atıflarının farklılaşacağı ve bu atıf farklılıklarının da eşcinsellik ve genel olarak nefret suçlarına ilişkin atıflarla ilişkili olacağını ileri sürmüşlerdir. Ülkemizde de medya dilinin analiz edildiği ve raporlandrılığı çalışmaların bulguları benzer sonuçlara işaret etmektedir. İnceoğlu’nun yazısı (2009) ve KAOS-GL’nin 2009 yılı medya haber raporlama çalışması, medyanın homofobinin dönüşmesi ve eşcinsellere yönelik önyargıların yıkılması aşamasında çok önemli bir işleve sahip olduğuna işaret etmektedir: İzlenen 3645 haberden sadece 226’sında LGBT bireylerin görüşlerine yer verilmiştir. Bu haberlerin sadece 743’ü insan haklarına duyarlı haber, sadece 990’ı eşcinselliğe ilişkin olumlu bir içeriğe sahip ve sadece 1 tanesinde LGBTbireylerin gündeme ilişkin görüşlerine yer bulabilmiştir.

Karakuş ve Göregenli (2010) tarafından üniversite öğrencileriyle yapılan bir çalışmanın bulguları, Türkiye’de yaygın medyada kullanılan ve nefret suçları mağdurlarını değersizleştirme ve saldırıların sorumluluğunu çeşitli açıklamalarla kurbanlara atfetme anlayışının, üniversite öğrencileri tarafından da paylaşıldığını göstermiştir.

Eşcinsel karşıtı suçların varlığını belgelemenin yanı sıra sosyal bilimciler aynı zamanda bu suçların kurban üzerindeki etkilerini de anlamaya çalışmaktadır. Eşcinsel karşıtı suçların psiko sosyal etkileriyle ilgili henüz çok az sayıda çalışma olmasına karşın failler ve mağdurlar açısından bu tür suçlara eşlik eden deneyimlerin sistematik bir biçimde tanımlanmasına büyük ihtiyaç vardır.

Suç, genel olarak toplumsal bir olgudur ve toplumsal olan her şey sonuç olarak her tür suçla ilgili olgular açısından belirleyicidir fakat nefret suçları özel olarak, bir toplumda gruplar arası ilişkilerin yaşanma biçiminden kaynaklanan, gruplar arası ilişkiler sonucunda oluşan şiddet konusuyla doğrudan ilişkilidir (Göregenli, 2009a). Nefret suçlarına neden olan, mağdurlara yönelik kişisel geçici öfke ya da planlı zarar verme isteğinden kaynaklanan, saldırganların kişisel motivasyonları değildir, mağdurun ait olduğu gruba yönelik önyargılar, ayrımcılık ve yanlılıklardır. Dolayısıyla, sadece bir insana ya da gruba ruhsal ya da fiziksel zarar verilmesi sonucunu doğurmazlar aynı zamanda saldırılara maruz kalan gruplara ait insanların, kendilerini ifade etmeleri hatta varlıklarını sürdürmeleri önünde de ciddi bir tehdit ve engel oluştururlar. Nefret suçlarına hedef olmaktan korunmanın tek yolu böylece kendiliğinden, insanın oluşunu, varlık biçimini reddetmesi, en hafifinden varoluşunu görünmez kılmaya çalışması haline gelir ki bu da nefret suçlarının nedeni olan ideolojik arka planın esasen, toplumda belirli grupların varlığına yönelen bir tehdit oluşturduğunu gösterir. Nefret suçlarının hedeflerinin hangi gruplar olduğu, bu suçların niteliğinin de en önemli göstergelerinden biridir. Dünyanın farklı coğrafyalarında saldırganların hedefleri, o toplumda hangi grupların ayrımcılığa uğradığına bağlı olarak değişmekte fakat saldırganların zihniyet yapıları, motivasyonlarını oluşturan ve besleyen böylece suçu belirsiz hatta bazen meşru kılan ideolojik ortam değişmemektedir. Bizim ülkemizde benzer istatistikler olmamasına hatta henüz bu tür saldırıların “nefret suçu” olarak teşhis edilmesinde bir söz birliği bulunmamasına karşın, medyada yer alan haberlerden ve insan hakları örgütlerinin verilerinden hareketle, nefret suçlarının mağdurlarının en büyük sıklıkla, cinsel yönelimleri ve etnik kökenleri nedeniyle bu saldırıların hedefi olduğunu söyleyebiliriz. Türkiye’de de diğer pek çok ülkede olduğu gibi, cinsel yönelim, etnik köken, dini ya da mezhebe dayalı inançlar, daha kapsayıcı bir yaklaşımla söylersek, çoğunluğu belirleyen tektipçi ideolojik iktidar anlayışlarının dışında kalan var olma biçimleri farklı zamanlarda ve farklı biçimlerde nefret suçlarının hedefi olabilmektedir (Göregenli, 2009a).

Sonuç yerine

Sosyal psikoloji literatürü, toplumu, birbirinden bireysel ve gruplar olarak farklılıkları ve benzerlikleri temelinde sistematik olarak örgütlenmiş dinamik bir yapı olarak tarif eder. Kişiler ve farklı gruplar biçiminde örgütlenmiş bu dinamik yapı, tarih boyunca insanlığın gelişimi doğrultusunda farklılaşan formel ve formel olmayan kurallar çerçevesinde bir arada yaşamanın değişen biçimleriyle hayatiyetini sürdürmüştür. Sosyal psikoloji, bir bilim dalı olarak, farklı yaşama biçimleriyle örgütlenmiş toplumlarda gruplararası ilişkilerin, o toplumu oluşturan tek tek bireylerin ve grupların yaşam doyumlarını en yüksek düzeye yükseltecek ve toplumsal barışı sağlayacak biçimde nasıl örgütlenebileceğinin bilgisine ulaşmaya çalışır. Genel olarak sosyal bilimler özel olarak da sosyal psikoloji literatürü göstermiştir ki, toplumlar, gruplararası ilişkilerin, farklılıklar ve benzerlikleri algılama biçimlerine bağlı olarak, insanları birbirinden değişmez özelliklerle ayırmaya götüren, aralarındaki sınırları güçlendiren ve farklılıklar üzerinde kurgulanan bir damgalama etkinliğinin hakim olduğu bir tarzda örgütlenebilirler, bu mümkündür ve ne yazık ki bizim toplumumuzda da hali hazırda egemen olan yaşama şekli budur. Doğal olarak, bu yaşama biçiminin sonucunda ortaya çıkacak olan şey, giderek güçlenen bir ayrımcılık ve bireysel ya da kolektif düzeyde oluşabilecek şiddet pratikleridir. Ayrımcılık, sadece ayrımcılığa uğrayan kişi ve grupları mutsuz kılmaya yol açmaz, aynı zamanda ayrımcılık ideolojilerinin yaygınlaşması yoluyla, toplumsal hayatın farklı özelliklere bağlı olarak üzerinde inşa edildiği hiyerarşileri güçlendirir hatta yeni hiyerarşik yapılar yaratır. Hepimiz, ait olduğumuz grupların üyeleri olarak, tek tek her birimizin ya da gruplarımızın kimliğini inşa etme sürecinde kendi öz’lerimize dair kalıcı inançlar kurgulayarak aynı türden ayrımcılıkları yeniden yeniden üreterek, birbirimizden giderek uzaklaşırız ve toplumda kimin ayrımcılığa uğrayacağını belirleyen tek ölçüt “güç” olmaya başlar. İnsanlık, insanların birarada yaşamasının tek ölçütü, üzerinde sözbirliği sağlanabilecek en rasyonel ölçüt olarak şimdilik “yasa” yı icat etmiştir ve yasaların inandırıcılığının ve hayata geçebilmelerinin ancak, toplumu oluşturan kişi ve gruplara eşit olarak uygulanabilmeleriyle mümkün olabileceği açıktır. Buna karşın, sosyal psikolojiden hareketle baktığımızda, yasa’nın çiğnenmesinden daha tehlikeli olan, toplumsal barışı bozacak ve bir toplumu oluşturan farklı insanları yasanın çiğnenmesinden daha mutsuz kılabilecek ve şiddeti güçlendirebilecek olan, belirli gruplara karşı yasanın çiğnenmesinin daha az “suç” oluşturduğuna dair yaygın, paylaşılan inançlardır. Eğer bir toplumda şu ya da bu açıdan farklı oldukları ya da kendilerine keyfi bir farklılık atfedildiği için bazı kişi ya da grupların “yasa” dan eşit yararlanma hakları ellerinden alınırsa, onlara karşı sıradan insanların “yasa”ya uygun davranmaları nasıl beklenebilir? Heteroseksüel cinsel yönelimden farklı cinsel yönelime sahip insanlara –ki yurttaş olmak, bireyin cinsel yöneliminden bağımsız bir yasal konumdur- yönelik ayrımcı tutumlar ve homofobi, sadece cinsel yönelim farklılıklarına dayalı ötekiler yaratma, damgalama süreçleri olarak hayata geçmiyor, aynı zamanda heteroseksüellikten farklı cinsel yönelimleri olan insanların bazı yurttaşlık haklarının inkar edilmesine yol açıyor. Eğitim, sağlık, barınma vb. temel haklara dayalı temel günlük hayat düzenlemeleri için bile uzun yıllar süren mücadeleler vermek gerekiyor.

Heteroseksizm, tahakkümünü, modern eşcinseli inşa ederek sürdürmektedir. İnsanlar, kuşkusuz bedenleri üzerine, hem kendi hem başkalarının bedenleri üzerine, arzuları, hevesleri üzerine hep düşündüler ama modernizm, düşünmekle kalmadı, öngörülebilir, dolayısıyla kontrol edilebilir insan ve toplum tahayyülünde “ideal beden” ve “ideal arzu” yu tarif etti. Bir kimlik olarak, heteroseksüel erkeksilik hem olunması hem de olunmaması gerekeni tarif eder. Feminist teorinin ve sosyal psikoloji yazınının işaret ettiği gibi, toplumsal cinsiyet ve heteroseksizm, biyolojik gerçekler olmaktan ziyade insan yapımı, değişebilir ideolojiler olarak anlaşılmalıdır. Heteroseksist cinsiyetçilik, kadınlardan nefret, erkeklerden nefret ve sonuç olarak kendinden nefret yoluyla edinilir; erkek çocuklar erkek olmayı öncelikle kadın olmamayı öğrenmek aracılığıyla öğrenirler. Heteroseksüelliğin normal, doğal ve zorunlu olduğu ideolojisi heteroseksizm de, ne olunduğundan çok ne olunmadığını kanıtlamaya dayanır. Cinsiyetçilik ve homofobi tam da bu yüzden, bireyin olduğunu (erkek ve heteroseksüel) onaylama anlamıyla ve bireyin olmadığını (kadın ve eşcinsel) hem kendisine ifade etmesinin, hem de topluma kanıtlamasının en açık yolu olarak, heteroseksüel maskülenliğin temel taşıdır. Homofobi, erkeğin kendi heteroseksüel maskülenliğiyle ilişkili iç çatışmalarını engellemenin bir yolu olarak savunucu bir işleve hizmet eder. Cinsiyetçilik ve homofobi ayrıca erkekliğin kendini tanımlama süreci içinde yaygın bir sistem ideolojisi ve dolayısıyla toplumun inşasında da en önemli rolü oynar. Yaşamın bütün görünüşlerinde kadınlar ve erkekler için sert bir davranışsal rehber emreden muhafazakar ideolojiyi meşrulaştırır (Göregenli, 2010).

Yeni hegemonya biçimleri, muhafazakarlığı, geleneksel dar anlamıyla sadece “sağ” ideolojilerin eşlik ettiği bir ideoloji olarak anlamamızı giderek güçleştirmektedir. Muhafazakarlık artık, farklı ideolojilerin, farklılaşan “makbul” insan, aile, beden, toplum giderek yurttaş tahayyülleriyle inşa edilmektedir.

Sonuç olarak söylenebilir ki, homofobinin bir gruplararası ilişki ideolojisi olarak ele alınması, ayrımcılığı, ayrımcılığa uğrayan grupların fiziksel ve ontolojik olarak reddini hedefleyen nefret söylemini ve nefret suçlarını anlama sürecinde, hepimize özgürleştirici bir çerçeve sağlamaktadır. Bu nedenle homofobik ayrımcılığa dayalı mağduriyetler üzerine düşünme ve politik hak mücadeleleri, asla sadece heteroseksüellikten farklı cinsel yönelimleri olan insanların sorunu olarak görülemezler; herkes için temel soru bir toplumun, “nasıl bir hayat sürmek istediği” ile ilgilidir.

Genel kaynakça

Göregenli, M. (2009a). Ayrımcılığın Şiddeti: Nefret Suçları. Uluslararası Homofobi Karşıtı Buluşma, Anti-Homofobi Kitabı. KAOS-GL Yayınları, Ankara, 49-55 Göregenli, M. (2009b). Gruplararası ilişki ideolojisi olarak homofobi. Uluslararası Homofobi Karşıtı Buluşma, Anti-Homofobi Kitabı. KAOS-GL Yayınları, Ankara. 8-18 Göregenli, M. (2010). Zalimin zırt dediği yer. Amargi, Yaz - 17 Haslam ve ark.(2002) Are essentialist beliefs associated with prejudice? British journal of Social Psychology. Vol. 41, Issue 1, 87-101 Herdt G. ve van der Meer T. (2003) Homophobia and anti-gay violence-Contemporary perspectives. Culture, Health and Sexuality, Vol 5, No. 2, 99-101 Herek, G. M. & Cogan, J.C. & Gillis, J.R. (2002). Victim Experiences in Hate Crime Based on Sexual Orientation. Journal of Social Issues, 58(2), 319-339. Herek, G. M. (1989). Hate Crimes Against Lesbians and Gay Men. Issues for Research and Policy. American Psychologist. 44 (6), 948-955 Herek, G.M. (1986) On heterosexual masculinty: Some psychial consequences of the social construction of gender and sexuality. American Behavioral Scientist, Vol. 29 No: 5, 563-577 Herek, G.M. (2000). Sexual Prejudice and Gender: Do Heterosexuals’ Attitudes Towards Lesbians and Gay Men Differ? Journal of Social Issues, 56(2), 251-266. İnceoğlu, Y. (2009). Nefret suçlarıyla Mücadele ve Medya, 18 Nisan, Radikal Gazetesi Jacobs, J. B. & Potter, K. (1998). Hate Crimes: Criminal Law and Identity Politics. Oxford and New York: Oxford University Press, 1998. KAOS-GL. (2010). Medyada Homofobiye Son. KAOS-GL Yayınları, Ankara. Karakuş, P. & Göregenli, M. (2010). Who Is Guilty? Undergraduate Students’ Attitudes Towards Hate Crime Based On Sexual Orientation, IJAS Conference, - November 22-25, Roma. Quist, R. M. & Wiegand, D. M. (2002). Attributions of hate. The Media’s Casual Attributions of a Homophobic Murder. American Behavioral Scientist. 46 (1). 93-107 Speer S.A. ve Potter J. (2000) The management of heterosexist talk: conversational resources and prejudiced claims. Discourse and Society, Vol. 11(4), 543-572 www.kaosgl-org